Կրոնին և նախապաշարմունքին վերաբերող մի քանի բառերի քննություն (ըստ Սյունիք-Արցախ բարբառային բառապաշարի տվյալների)
DOI:
https://doi.org/10.46991/BYSU:B/2022.13.2.089Keywords:
Սյունիք-Արցախ, թեմատիկ խումբ, կրոն, նախապաշարմունք, բարբառային բառապաշար, հնդեվրոպական, ստուգաբանությունAbstract
Սյունիք-Արցախ բարբառային բառապաշարում կրոնական բնույթի բառերը հայերենի համեմատությամբ կազմում են 58%-ը, իսկ Կ. Բաքի կազմած ցուցակի համեմատությամբ՝ 66%-ը: Նախորդների կազմած թեմատիկ խմբում ավելացվել է երեք բառ՝ ըստ Սյունիք-Արցախ բարբառային բառապաշարի տվյալների, որոնք, կարծում ենք, ունեն հնդեվրոպական ծագում՝ քաշկ – քաշկ/ք, սո̈ւնդո̈ւ-սունդու(կուկու), կուփել-կո̈ւփ(էլ): Առկախ է մնում քաջ և քաջք (քաշկը) բառերի ընդհանուր հիմքից լինելու հարցը: Ավելի հավանական է, որ քաշ-ք/կ-ը՝ «չար (հ)ոգի», ունի հնդեվրոպական ծագում՝ *u̯ek-ti- «ինչ-որ իր, բան, մարդ, էակ»: Սունդու բառը ծագում է հ.-ե. *sent- «ուղղվել, գնալ, ընթացք, ուղի, ճանապարհ» արմատից՝ սունդուկուկու, Սինդարա: Կարծում ենք, որ Սյունիք-Արցախի բարբառային բառապաշարի կո̈ւփ(էլ)-ը՝ «1. չար ոգու, դևի կամ հրեշտակի՝ մարդուն, երեխային դիպչելը, խփելը, այսահարելը», իմաստով և ձևով առնչակցվում է հ.-ե. *(s)kep(h)- || *(s)kō̆p- արմատի առաջնային և երկրորդային ձևերին՝ 1. «պատսպարել, ծածկել, քողարկել, պաշտպանել», 2. «խփել, տաշել» (հավանական է վերջին իմաստից զարգացումը): Պոկոռնու բառարանը (s)kō̆p- բառահոդվածի ներքո նշում է մի շարք բառեր, որոնք արտացոլում են կո̈ւփ(էլ)- բառանվան ձևիմաստային ընդհանրությունները հնդեվրոպական լեզուներում, ինչպես՝ հին բարձր գերմ․ scaffōn «ձև, պատճառ», հին իսլ․ skap «ձև, հոգեվիճակ» և այլն։
References
Ջահուկյան Գ., Հայոց լեզվի պատմություն: Նախագրային ժամանակաշրջան, ԳԱ հրատ., Երևան, 1987, էջ 273-274 (այսուհետև՝ Ջահուկյան, ՀԼՊ):
Ջահուկյան, Գ. Բ., Ստուգաբանություններ// Պատմա-բանասիրական հանդես, թիվ 4, Երևան, 1963, Էջ 86:
Ջահուկյան Գ., Հայ բարբառագիտության ներածություն, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Երևան, 1972, էջ 313:
Սովորութիւններ, նախապաշարումներ և այլն Իզմիտ գաւառին մէջ.- «Բիւրակն լրագիր», թիվ 34, 1899, էջ 540-541:
Մխիթար Սեբաստացի, Բառգիրք հայկազեան լեզուի, հատ. II, Վէնէտիկ, 1769, էջ 670:
Աճառյան Հր., Հայերեն արմատական բառարան, Երևանի համալսարանի հրատ., հատ. Դ, Երևան, 1979 (1971-1979), էջ 555:
Ջահուկյան Գ., Հայերեն ստուգաբանական բառարան, «Ասողիկ» հրատ., Երևան, 2010, էջ 777:
Պետրոսյան Ա., Հայկական վիշապամարտի երկու հակադիր կերպարներ.- Պատմա-բանասիրական հանդես, 2010, թիվ 1, էջ 189-196:
Pokorny J., Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, I bend, München: Francke Verlag, Bern, 1959, p. 1134.
Kloekhorst A., Etymological Dictionary of the Hittite inherited lexicon, vol. 5, Brill, Leiden-Boston, 2007, p. 754.
Քումունց Մ., Տարածական հարաբերություններ արտահայտող բարբառային մի քանի հնաբանությունների շուրջ (Վիճահարույց ստուգաբանություններ, բնիկ և օտար բառային ընդհանրություններ կամ հանդիպադրումներ).- Արցախի պետական համալսարանի Գիտական տեղեկագիր, պրակ 1, Ստեփանակերտ, 2021, էջ 17-19:
Օրբէլեան Ստեփաննոս, Պատմութիւն նահանգին Սիսական, հատ. Ա., Ի գործատուն Կ. Վ. Շահնազարեանց, Փարիզ, 1859, էջ 93:
Աւետիքեան Գ., Սիւրմէլեան Խ., Աւգերեան Մ., Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի (հատ. I-II, Տպարան ի Սրբոյն Ղազարու, Վենետիկ, 1836-1837), հատ. II, Երևան, 1981 (1979-1981), էջ 981:
Քումունց Մ., Անգ>(Ա)անգեղ (Nergal -’Εργε՛λ) «անգղ», բծիծ, պիծակ բառերի ստուգաբանություն.-Արցախի պետական համալսարանի գիտական տեղեկագիր, հատ. 2, Ստեփանակերտ, 2019, Էջ 139-143:
Աճառյան Հ., Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի: Համեմատությամբ 562 լեզուների, հատ. IV, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., Երևան, 1961, էջ 721-722:
Buck C. D., A Dictionary of selected synonyms in the principal Indo-European languages (A contribution to the history of ideas), University of Chicago press, Chicago & London, 1988, p. 1462.
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License
Copyright (c) 2022 Բանբեր Երևանի համալսարանի
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
