Հայաստանի պաշտպանական համակարգի զարգացումը բրոնզ-երկաթեդարյան ժամանակաշրջանում
DOI:
https://doi.org/10.46991/hc.2023.19.1.176Keywords:
պաշտպանական շրջան, ամրոց, ծիսա-պաշտամունքային կենտրոն, բրոնզ-երկաթեդարյան ժամանակաշրջան, ոռոգման համակարգ, ճանապարհAbstract
Սկսած Ք.ա. II հազ. կեսից կապված սոցիալ-մշակութային ինտեգրման գործընթացների հետ, Հայկական լեռնաշխարհում ձևավորվում է բնական սահմաններով տարանջատվող առանձին շրջանների մի համակարգ: Նման համակարգի գոյությունը ենթադրում է պաշտպանական կուռ համակարգի առկայություն, որն ընդգրկում է ինչպես կենտրոնական պարսպապատ բնակավայրերը, այնպես էլ դրանց մատույցները, շրջակա բաց բնակավայրերը և տարածաշրջանային սահմանները պաշտպանող ամրոցների համակարգ [Ավետիսյան 2014, 65]: Այսպիսով ձևավորվում է յուրատեսակ պաշտպանական շրջան:
References
Առաքելյան Բ. 1981, Արտաշատի 1979-1980 թթ. Պեղումների հիմնական արդյունքները, ՀՍՍՀ-ում 1979-1980 թթ. Դաշտային հնագիտական աշխատանքների արդյունքներին նվիրված գիտական նստաշրջան, Երևան ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 19-20։
Ավետիսյան Հ., Ավետիսյան Պ. 2006, Արարատյան դաշտի մշակույթը մ.թ.ա. XI-VI դդ., Երևան, Երևանի համալսարանի հրատ. 395 էջ։
Ավետիսյան Հ., Բոբոխյան Ա. 2010, Ուրարտուի հնագիտություն, Երևան, Բավիղ, 233էջ
Ավետիսյան Հ., Բոբոխյան Ա., Գնունի Ա., 2020, Նախիջևանի պատմամշակութային զարգացումը բրոնզի և երկաթի դարաշրջաններում, Բանբեր Հայագիտության 2020, 1, 117-137:
Ավետիսյան Պ. 2014, Հայկական լեռնաշխարհը մ.թ.ա. XXIV-IX դդ. (սոցիալ-մշակութային ձևափոխումների դինամիկան ըստ հնաիտական տվյալների), պ.գ.դ. … գիտ. զեկուցում, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ին-տ, 92 էջ:
Արեշյան Գ., Ղաֆադարյան Կ., Սիմոնյան Հ., Տիրացյան Գ., Քալանթարյան Ա. 1977, Հնագիտական հետազոտություններ ՀՍՍՀ Աշտարակի և Նաիրիի շրջաններում, ԼՀԳ, 2, 77-93:
Արեշյան Գ., Ասատրյան Ե. 1985, Հայագիտական կենտրոնի 1979-1983 թթ. դաշտային հնագիտական աշխատանքները, Բանբեր Երևանի Համալսարանի, N 3, 202-210:
Բարխուդարյան Ս. 1973, Դիվան հայ վիմագրության IV. Գեղարքունիք–Կամոյի, Մարտունու և Վարդենիսի շրջաններ, Երևան, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ հրատ., 526 էջ:
Բոբոխյան Ա., Կունցե Ռ. 2022, Սոթքի ոսկեբեր հովտի պատմամշակութային նշանակությունը, Բոբոխյան Ա. և այլք (խմբ.), Սոթք. Հողի մշակութային հիշողությունը, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ ՀԱԻ հրատ, 5-33:
Դանիելյան Հ. 2022, Արեգունու և Սևանիլեռնաշղթաների արևելյան ու արևմտյան լանջերի բրոնզ-երկաթեդարյան ամրաշինական համակարգը, Մ. Բադալյան և այլք (խմբ.), Ծովային Հայաստան, Ուդուրի-Էթիունի երկրի հնագիտական ժառանգությունը, Երևան, ՀԱԻ հրատ., 224-237:
Եղիշե 1989, Վասն Վարդանայ և Հայոցպատերազմին, աշխ.Ե. Տեր-Մինասյանի, Երևան ԵՊՀ հրատ, 447 էջ:
Զարդարյան Մ., Մանուկյան Հ., Տոնիկյան Ա. 1991, Նոր հուշարձան հին Արտաշատի տարածքում, ՀՍՍՀ-ում 1989-1990 թթ. Դաշտային հնագիտական աշխատանքների արդյունքներին նվիրված գիտական նստաշրջան,, Երևան, ՀՀ ԳԱ հրատ., 54-56։
Խաչատրյան Ժ. 1989, Արտաշատի պեղումները, ՀՍՍՀ-ում 1987-1988 թթ. Դաշտային հնագիտական աշխատանքների արդյունքներին նվիրված գիտական նստաշրջան,,. Երևան, ՀԽՍՀ ԳԱ հրատ, 53-56։
Հակոբյան Թ., Մելիք-Բախշյան Ստ., Բարսեղյան Հ. 2001, Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 5, Երևան ԵՊՀ հրատ., 528 էջ։
Հակոբյան Հ. 2010, Ծիծեռնակաբերդի 1998, 2007 թթ. հնագիտական ուսումնասիրությունների հիմնական արդյունքները, Հուշարձան Տարեգիրք, Զ., 21-33:
Հիւբշման Հ. 1907, Հին Հայոց տեղւոյ անուններ, Ազգային Մատենադարան, ԾԳ, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 448 էջ:
Միքայելյան Գ. 1968, Սևանի ավազանի կիկլոպյան ամրոցները, Հայաստանի հնագիտական հուշարձանները, պր. I, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 65 էջ, 80 աղ.:
Մխիթարեանց Ա., 1904, Դեպի Արարատ, Թիֆլիս, տպարան Հերմէս, 194 էջ:
Մովսես Խորենացի 1968, Պատմություն Հայոց, թարգմ. Ս. Մալխասյանցի Երևան, :Հայաստան 420 էջ:
Յակոբեան Ա. 1998, Հակարիի վերնահովտի նորայայտ վիմագրերը, Հանդես Ամսօրեայ, I-XII, 269-324:
Ղաֆադարյան Կ. 1975, Երևանի միջնադարյան հուշարձանները, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 250 էջ:
Մանանդյան Հ. 1936, Հին Հայաստանի գլխավոր ճանապարհները, Երևան, Մելքոնյան ֆոնդ, 278 էջ:
Մանուկյան Հ. 1981, Արտաշատից հայտնաբերված ուրարտական և ասորեստանյան կնիքները, 1979-1980 դաշտային հնագիտական աշխատանքների արդյունքներին նվիրված գիտական նստաշրջան, , Երևան ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 23-25։
Մկրտչյան Լ. 2018, Նորահայտ աշտարակատիպ կառույցներ Արագածոտննի մարզում, Հ. Ավետիսյան (խմբ.), Արագածի թիկունքում, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., 69-77:
Պարրոտ Ֆ. 1990, Դորպատից՝ Արարատ, Երևան, Նաիրի, 90 էջ:
Սանամյան Հ. 2002, Սևանի ավազանի ամրաշինության առանձնահատկությունները, Մ. Բադալյան և այլք (խմբ.), Ծովային Հայաստան, Ուդուրի-Էթիունի երկրի հնագիտական ժառանգությունը, Երևան, ՀԱԻ հրատ., 214-223:
Սարգսյան Գ., Գնունի Ա., Հակոբյան Ա. 2014, Սյունիքի արևելյան սահմանների պաշտպանական համակարգի ձևավորումը մ.թ.ա. II-I հազ., Վեմ, N 1, 147-171:
Սարգսյան Գ., Գնունի Ա., Մկրտչյան Լ. 2022, Արցախի Հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի ամրոցները, Երևան, Նռանէ, 235 էջ:
Սեբէոս 1939, Սէբէոսի եպիսկոպոսի պատմութիւն, աշխ. Ստ. Մալխասեանց, Երևան, ԱրմՖԱՆ, 216 էջ:
Սիմոնյան Հ., Գաշ Հ., Ժամկոչյան Ա., Վարդանյան Ռ., Հմայակյան Ս., Կարապետյան Ի., Ավետիսյան Պ. 1996, Հայ-բելգիական համատեղ պեղումներ Ոսկեվազում, ՀՀ-ում 1993-1995 թթ. հնագիտական հետազոտությունների արդյունքներին նվիրված գիտական նստաշրջան (զեկուցումների թեզեր), Երևան, ՀՀ ԳԱԱ հնագիտույան և ազգագրության ինստիտուտ, 68-70:
Եսայան Ս. 1972, Երևան քաղաքի պատմության թանգարանի հնագիտական իրերի կատալոգ, պր. III, Երևան, Երևանի պատմության թանգարան, 173 էջ:
Քալանթար Ա. 2007, Հայաստանը քարե դարից միջնադար, Երևան ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն», հրատ., 408 էջ:
Алекперов А. 1937, Крашенная керамика Нахичеванского края и Ванское царство, Советская археология IV, 249-263.
Арутюнян Н. 1964, Земледелие и скотоводство Урарту, Ереван, изд-во АН Арм ССР, 226 с.
Асатрян Е. 1989, Раннесредневековые крепости поселения Армении (по материалам памятников Арагацотна) автореферат дис.. канд. ист. наук. Ереван, ин-т археологии и этнографии АН Арм. ССР, 21 с.
Бадалян Р., Смит А. 2008, Поселение Гехарот: основные результаты раскопок 2005-2006 гг., Հին Հայաստանի մշակույթը, XIV, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ հրատ., 45-68.
Байбуртян Е. 2011, Последовательность развития древнейших культур Армении., Ереван, Музей истории Армении, 110 с.
Виттфогель К. б. д. Деспотизм Востока. Сравнительное исследование тотальной власти http://samlib.ru/s/strahow_a_a/wittfogel-oriental-despotism.shtml#2.
Есаян Г. 1992, Материальная культура реки Агстев в развитом средневековье, Ереван, изд-во ЕрГУ, 160 с.
Есаян С. 1969, Ереван (археологический очерк), Ереван, Айастан, 112 с., 42 таб.
Есаян С. 1976, Древняя культура племен Северо-восточной Армении, Ереван, изд-во АН Арм.ССР, 270 с.
Ивановский А. 1911, По Закавказью, Материалы по археологии Кавказа, вып. VIII, 220 с.
Кареев Н. 2011, Историология, Москва, Книжный дом, 320 с.
Манандян Я. 1954, О торговле и городах Армении, Ереван.изд-во Ереванского Университета, 344 с.
Мартиросян А. 1961, Город Тейшебаини, Ереван изд-во АН Арм.ССР, 158 с., 19 таб.
Мечников Л. 1898, Цивилизация и великие исторические реки, Санкт-Петербург, изд-во журнала жизнь, 200 с.
Никольский М. 1896, Клинообразные надписи Закавказья, МАК, вып V, Москва, тип. О. Гербека. 136 с.
Оганян О. 1990, Культура античных поселений Армении (по материалам раскопок поселений Арагацотна), автореферат дис.. канд. ист. наук. Ереван, ин-т археологии и этнографии АН Арм. ССР, 24 с.
Пиотровский Б. 1950, Кармир Блур I, Ереван, изд-во АН Арм.ССР, 100 с., 16 таб.
Пиотровский Б. 1959, Ванское царство, Москва, Издательство восточной литературы, 341 с.
Пицхелаури K. 2018, Древнегородские памятники конца II начала I тыс. до н. э. на Иорской возвышенности, Հ. Ավետիսյան (խմբ.), Արագածի թիկունքում, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., 53-59:
Шопен И. 1852, Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения Российской империи, Санкт Петербург, Типография императорской Академии Наук, 1232 с.
Badalyan R., Avetisyan P. 2007, Bronze and Early Iron Age Archaeological Sites in Armenia, Mt. Aragats and its Surrounding Region, Oxford, Bar International Series 1697, 320 p.
Biscione R., Hmayakyan S., Parmegiani N. 2002, The North-Eastern Frontier: Urartians and Non-Urartians in the Sevan Lake Basin, I, The Southern Shores, Documenta Asiana, VII, Roma, 540 p.
Bahşaliyev V. 1997, Archaeology of Nakhichevan, Istanbul, Arkeoloji ve sanat yayınları, 128 s., 29 tab .
Dan R., Petrosyan A., Vitolo P., Gasparyan B. 2022. From the Ararat Depression to Lake Sevan. An analysis of the Urartian Military Roads in the Territpry og modern-day Armenia (Late 9-th to Mid 8-th centuries B.C.), Մ. Բադալյան և այլք (խմբ.), Ծովային Հայաստան, Ուդուրի-Էթիունի երկրի հնագիտական ժառանգությունը, Երևան, ՀԱԻ հրատ., 224-237:
Hmayakyan S., Igumnov V., Karagyozyan H. 1996, Urartian cunieform Inscription from Ojasar-Ilandagh, Nakhichevan, Studio Micenai ed Egeo-Anatolici, fasc. XXXVIII, Roma, 140-151.
Jakubiak K. 2003, The Development of Defence system of Eastern Anatolia (Armenian Upland), Warszawa, Instytut arheologii, 80 p. 18 ill.
Melkonyan H., Karapetyan I., Yengibaryan N. 2010, The Excavations of the newly found Fortress in Getap, Aramazd, Armenian Journal of NEAR Eastern Studies, V/2, 90-97.
Özfirat A. 2017, Eriqua and Minuahinili: An Early Iron Age Nairi Kingdom and Urartian Province of the Nothern Slope of Mt. Ağri, Tub-Ar, 21, 63-93.
Rubruk W. 1900, The Journey of William Rubruk to the Eastern Part of the World (1253 1255), London. Printed foe Hukluyt Society, 304 p.
Smith A., Badalyan R., Avetisyan P. 2009, The Foundation of Research and Regional Survey in the Tsaghkahovit Palin, Armenia, Chicago, Oriental Institute Publications, 134, 541 p.
Published
Issue
Section
License
Copyright (c) 2023 Hayk Avetisyan, Gnuni Artak, Arsen Bobokhyan, Gagik Sargsyan, Levon Mkrtchyan
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
