Հայկական հարցը 1912-1914 թթ.: Oսմանյան խորհրդարանի հայ պատգամավորների արտախորհրդարանական գործունեությունը
DOI:
https://doi.org/10.46991/hc.2022.17.1.135Keywords:
Օսմանյան խորհրդարան, հայ պատգամավորներ, Հայկական հարց, մեծ տերություններ, Կ. Պոլսի դեսպանաժողով, Ապահովության հանձնաժողով, բարենորոգումների ծրագիր, եվրոպացի տեսուչներAbstract
1912-1914 թթ. մեծ տերությունների՝ Հայկական հարցի քննարկումներում իրենց լուման ունեցան օսմանյան խորհրդարանի հայ պատգամավորները: Օսմանյան խորհրդարանի 1912 թ. լուծարումից հետո հայ պատգամավորները, մի կողմից, ձեռնամուխ են լինում բարենորոգումների նախագիծ կազմելուն և այն մեծ տերություններին հավուր պատշաճի ներկայացնելուն, մյուս կողմից՝ ստանձնում են երիտթուրքական իշխանությունների հետ բանակցելու դժվարին ու վտանգավոր գործը: Երիտթուրքերը, ընդհակառակը, ամեն ինչ արեցին, որ խոչընդոտեն բանակցային գործընթացը և դրանով իսկ կանխեն բարեփոխումների իրականացումը: Հայ պատգամավորները բանակցություններին չխոչընդոտելու նպատակով, սկսած 1913 թվականից, դադարեցրին իրենց հանդիպումները երիտթուրքերի հետ: Արդյունքում 1914 թ. հունվարի 26-ին Ռուսաստանի ու Օսմանյան կայսրության միջև ստորագրվեց համաձայնագիր՝ Արևմտյան Հայաստանում բարենորոգումներ իրականացնելու վերաբերյալ: Հայ պատգամավորների նախաձեռնությամբ կապ հաստատվեց եվրոպացի տեղուչներ Ն. Հոֆֆի ու Լ. Վեստենենկի հետ: 1914 թ. մայիսին Թալեաթ փաշան եվրոպացի տեսուչների հետ կնքեց համաձայնագիր, ըստ որի՝ Արևմտյան Հայաստանում իրական իշխանությունը տեսուչներից անցնում էր երիտթուրքերի ձեռքը: Չբավարարվելով անգամ այս համեստ համաձայնագրով՝ երիտթուրքերը 1914 թ. հունիսին տեսուչներից պահանջեցին լքել Օսմանյան կայսրությունը:
References
Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարան, Ֆ. Գրիգոր Զոհրապ, գ. 73, թ. 1¬2:
Էջմիածնի Մայր տաճարի դիվանատուն,վավերագիր № 288, էջ 3:
Էջմիածնի Մայր տաճարի դիվանատուն, վավերագիր № 288, էջ 83:
ՀՀԱԱ, Ֆ. 57, ց. 5, գ. 49, թ. 14¬16:
Փամպուքեան Ե., Նիւթեր Հ.Յ. դաշնակցութեան պատմութեան համար, Ժ հատոր, 544 էջ:
Վիրաբյան Ա., Համահայկական խորհրդակցություններ (1912-¬¬1920 թթ․), փաստաթղթերի ժողովածու, Հայաստանի ազգային արխիվ, Երևան, 2004, N 5, 792 էջ:
Արմեն Գարօ (1990), Ապրված օրեր, Քալիֆորնիա, 149 էջ:
Զոհրապ Գ. (2013), Սեբաստիայի նահանգը տնտեսական ու ազգագրական տեսակետից և հայերի դրությունը, Հայկական հարցը փաստաթղթերու լույսին տակ, Երևան, 80 էջ:
Փափազյան Վ. (1952), Իմ հուշերը, Բ հատոր, Բեյրութ, 610 էջ:
Շարուրյան Ա. Ս., Գրիգոր Զոհրապի կյանքի և գործունեության տարեգրություն, 546 էջ:
Սիմոնյան Հ. (2013), Ազատագրական պայքարի ուղիներում, գիրք V, Երևան, 1296 էջ:
Սիմոնյան Հ. (2014), 1912-¬1913 թթ. Բալկանյան պատերազմը և հայերը, Երևան, 502 էջ:
«Արարատ», օգոստոս, 1914, էջ 697-¬706:
«Դաշինք», 3.05.1914:
Архив Внешней Политики Российской Империи, ф. «Посольство в Константинополе», оп. 517/2, д. 3728, л. 105.
АВПРИ, ф113, Канцелярия министра иност. дел, оп 470, д 114, л. 44:
АВПРИ, ф. «Канцелярия МИД», оп. 470, д.115, л.98:
АВПРИ, ф. «Канцелярия МИД», оп. 470, д. 115, л. 147.
Записки Джемал-Паши, 1913-1919 г.г., Тифлис, 1923, 240 с.
«Русское слово», 23 ноября 1913, н. 270.
Дадрян В. (2007), История армянского геноцида, этнический конфликт от Балкан до Анатолии и Кавказа, Ереван, 620 с.
Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, i:1, 1 Mayıs 1330 (1914), d:3, c:1, içtima senei:1, s 2-3.
MMZC, i:1, 1 Mayıs 1330 (1914), d:3, c:1, içtima senei:1, s 28.
REFERENCES
E. Ch‘arjents‘i anvan grakanut‘yan ew arvjesti t‘angaran, F. Grigor Zohrap, g. 73, t‘. 1¬2:
Ejmiatsni Mayr tachari divanatun,vavjeragir № 288, ēj 3:
Ejmiatsni Mayr tachari divanatun, vavjeragir № 288, ēj 83:
HHAA, F. 57, ts‘. 5, g. 49, t‘. 14¬16:
P‘ampuk‘jean JE., Niwt‘jer H.H. dashnakts‘ut‘jean patmut‘jean hamar, ZH’ hator, 544 ēj:
Virabyan A., Hamahaykakan khorhrdakts‘ut‘yunnjer (1912-¬¬1920 t‘t‘․), p‘astat‘ght‘jeri zh’oghovatsu, Hayastani azgayin arkhiv, JErewan, 2004, N 5, 792 ēj:
Armjen Karō (1990), Abrvats ōrjer, K‘ali fornia, 149 ēj:
Zohrap G. (2013), Sjebastiayi nahangě tntjesakan u azgagrakan tjesakjetits‘ ew hayjeri drut‘yuně, Haykakan harts‘ě p‘astat‘ght‘jeru luysin tak, JErewan, 80 ēj:
P‘ap‘azyan V. (1952), Im hushjerě, B hator, Bjeyrut‘, 610 ēj:
Sharuryan A. S., Grigor Zohrapi kyank‘i ew gortsunyut‘yan tarjegrut‘yun, 546 ēj:
Simonyan H. (2013), Azatagrakan payk‘ari ughinjerum, girk‘ V, JErewan, 1296 ēj:
Simonyan H. (2014), 1912-¬1913 t‘t‘. Balkanyan patjerazmě ew hayjerě, JErewan, 502 ēj:
«Ararat», ōgostos, 1914, ēj 697-¬706:
«Dashink‘», 3.05.1914:
Aрxiv Vnjeshnjeй Politiki Рoссiйсkoй Impjeрii, f. «Poсol’сtvo v Konсtantinopolje», op. 517/2, d. 3728, l. 105.
AVPРI, f113, Kancjeljaрija miniсtрa inoсt. djel, op 470, d 114, l. 44:
AVPРI, f. «Kancjeljaрija MID», op. 470, d.115, l.98:
AVPРI, f. «Kancjeljaрija MID», op. 470, d. 115, l. 147.
Zapiсki Dzhjemal-Pashi, 1913-1919 g.g., Tifliс, 1923, 240 с.
«Рuссkoje сlovo», 23 nojabрja 1913, n. 270.
Dadрjan V. (2007), Iсtoрija aрmjanсkogo gjenocida, etnichjeсkiй konflikt ot Balkan do Anatolii i Kavkaza, JEрjevan, 620 с.
Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, i:1, 1 Mayıs 1330 (1914), d:3, c:1, içtima senei:1, s 2-3.
MMZC, i:1, 1 Mayıs 1330 (1914), d:3, c:1, içtima senei:1, s 28.
Downloads
Published
Issue
Section
License
Copyright (c) 2022 Narek Martirosyan
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
