Արեվելյան Այսրկովկասի մահմեդականների շրջանում առաջացած քաղաքական հոսանքները XX դարի սկզբին
DOI:
https://doi.org/10.46991/hc.2022.17.1.118Keywords:
գաղափարական հոսանք, սոցիալ-դեմոկրատիա, «Հյումմեթ», ազատական հոսանք, Մահմեդականների համառուսաստանյան համաժողով, հայ-թաթարական բախումներ, «Հեյրաթ», «Դիֆայի», «Մուսավաթ», Մ.Է. ՌասուլզադեAbstract
XX դարի սկզբին Արևելյան Այսրկովկասի մահմեդական մտավորականության շրջանում տարբեր գաղափարական հոսանքների և քաղաքական կազմակերպությունների առաջացումն այնպիսի ներքին ու արտաքին գործոնների հետևանք էր, ինչպիսիք էին Ռուսական կայսրության սոցիալ-տնտեսական ճգնաժամը, հեղափոխական շարժումները, պանթյուրքական և պանիսլամական գաղափարների տարածումը, հայ-թաթարական բախումները: Առաջացան երեք հիմնական հոսանքներ՝ սոցիալ-դեմոկրատական, ազատական և ազգայնական:
Սոցիալ-դեմոկրատական ուղղության առաջացումը կապված էր Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական կուսակցության (ՌՍԴԲԿ) Բաքվի կոմիտեի և «Հյումմեթ» կուսակցության ստեղծման ու գործունեության հետ: Խորհրդային պատմագրության մեջ ընդունված է «Հյումմեթը» համարել ՌՍԴԲԿ մասնաճյուղ, մինչդեռ ժամանակակից ադրբեջանցի հեղինակներն այն ընդունում են որպես առանձին կուսակցություն: «Հյումմեթը» լայն գործունեություն էր ծավալում գործադուլային շարժմանը այսրկովկասյան թաթարների մասնակցությունն ապահովելու ուղղությամբ և կարողացավ իր կողմը գրավել ոչ միայն մեծ թվով թաթարների, այլև պարսիկների:
1905-1907 թթ. հեղափոխության շրջանում ձևավորվեց նաև ազատական ուղղությունը: Այս հոսանքի ակտիվացումը պայմանավորված էր երկու գործոններով՝ Ռուսաստանի մահմեդականների իրավունքների պաշտպանության համար սկսված շարժմամբ ու Այսրկովկասում Կադետական կուսակցական գործունեությամբ: Ազատական շարժումն Այսրկովկասում հետապնդում էր մահմեդականների ու քրիստոնյաների իրավունքների հավասարեցման, մայրենի լեզվով կրթության և լուսավորության նպատակներ, իսկ տեղական վարչակազմակերպական առավելագույն պահանջը մշակութային ինքնավարությունն էր:
References
ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ
Աղայան Ծ. (1976), Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի պատմությունից, Եր., ԳԱ հրատ, 869 էջ։
«Մշակ», 05. 06. 1905, № 110։
«Մուրճ», 07. 1905, № 7։
Багирова И. (1997), Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века, Баку, «ЕЛМ», с. 336.
Балаев А. (2009), Мамед Эмин Расулзаде (1884-1955), M.։ «Флинта», с. 288.
Кузминский А. (1905), Всеподданнейший отчет о произведенной в 1905 году, по высочайшему повелению, сенатором Кузминским ревизии города Баку и Бакинской губернии, Санкт-Петербург, с. 686․
Муханов В., Волхонский М. (2007), По следам Азербайджанской Демократической
Республики, М.։ «Европа», с. 247.
Раздорский Е. А. (2016), Экономический кризис 1900-1903 гг.: Историческая практика
и экономические уроки, «Гуманитарные науки», № 7, Иваново։ «Икспресс», с. 48-51.
Раевский А. (1930), Большевизм и меньшевизм в Баку в 1904-1905 г.г., Баку, «АзГНИИ», с. 247.
Степанов С. А. (2006), Кадеты (конституционно-демократическая партия), М., Вестник РУДН, № 8, с. 75-84.
Тобчибашев А. (2014), Журналистская деятельность 1898-1914, I том, Баку, «АДА», с. 576.
Seyid-zade D. (2011), Azerbaijan in the Beginning of XX Century: Roads Leading to Independence, Baku, «OKA», 344 p.
Swietochowski Т. (1985), Russian Azerbaijan, 1905-1920, Cambridge University press, 256 p.
Mirza-bala M. Z. (1938), Milli Azerbaycan Hareketi: Milli Az. Müsavat halk frakası tarihi,
Berlin, Firka divani Tarafindan neșrolunmuștur, s. 335.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası (2004), I cild, Bakı, «Lider nəşriyy», s. 440.
Məmmədov X. (1999), Aydınlarımızın istiqlal mücadiləsi, Bakı, «Biznes Universiteti», s. 86.
Rəsulzadə M. Ə., (2014), Əsərləri, I cild (1903-1909), Bakı, «Təhsil», s. 480.
Rəsulzadə M. Ə., (2001), Əsərləri, II cild (1909-1914), Bakı, «Şirvannəşr», s. 528.
Yagublu N., (2013), Məhmməd Əmin Rəsulzadə ensiklopediası, Bakı, Kitab Klubu, s. 504.
Yaqublu N., (2012), Müsavat partiyasının tarixi, Bakı, «ADİOĞLU», s. 335.
REFERENCES
Aghayan Ts. (1976), Hay zh’oghovrdi azatagrakan payk‘ari patmut‘yunits‘, JEr., GA hrat, 869 ēj։
«Mshak», 05. 06. 1905, № 110։
«Murch», 07. 1905, № 7։
Bagiрova I. (1997), Politichjeсkije paрtii i oрganizacii Azjeрbaйdzhana v nachalje XX vjeka, Baku, «JELM», с. 336.
Balajev A. (2009), Mamjed Emin Рaсulzadje (1884-1955), M.։ «Flinta», с. 288.
Kuzminсkiй A. (1905), Vсjepoddannjeйshiй otchjet o pрoizvjedjennoй v 1905 godu, po vyсochaйshjemu povjeljeniju, сjenatoрom Kuzminсkim рjevizii goрoda Baku i Bakinсkoй gubjeрnii, Сankt-Pjetjeрbuрg, с. 686․
Muxanov V., Volxonсkiй M. (2007), Po сljedam Azjeрbaйdzhanсkoй Djemokрatichjeсkoй
Рjeсpubliki, M.։ «JEvрopa», с. 247.
Рazdoрсkiй JE. A. (2016), Ekonomichjeсkiй kрiziс 1900-1903 gg.: Iсtoрichjeсkaja pрaktika i ekonomichjeсkije uрoki, «Gumanitaрnyje nauki», № 7, Ivanovo։ «Ikсpрjeсс», с. 48-51.
Рajevсkiй A. (1930), Bol’shjevizm i mjen’shjevizm v Baku v 1904-1905 g.g., Baku, «AzGNII», с. 247.
Сtjepanov С. A. (2006), Kadjety (konсtitucionno-djemokрatichjeсkaja paрtija), M., Vjeсtnik РUDN, № 8, с. 75-84.
Tobchibashjev A. (2014), ZHuрnaliсtсkaja djejatjel’noсt’ 1898-1914, I tom, Baku, «ADA», с. 576.
Seyid-zade D. (2011), Azerbaijan in the Beginning of XX Century: Roads Leading to Independence, Baku, «OKA», 344 p.
Swietochowski T. (1985), Russian Azerbaijan, 1905-1920, Cambridge University press, 256 p.
Mirza-bala M. Z. (1938), Milli Azerbaycan Hareketi: Milli Az. Müsavat halk frakası tarihi,
Berlin, Firka divani Tarafindan neșrolunmuștur, s. 335.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası (2004), I cild, Bakı, «Lider nəşriyy», s. 440.
Məmmədov X. (1999), Aydınlarımızın istiqlal mücadiləsi, Bakı, «Biznes Universiteti», s. 86.
Rəsulzadə M. Ə., (2014), Əsərləri, I cild (1903-1909), Bakı, «Təhsil», s. 480.
Rəsulzadə M. Ə., (2001), Əsərləri, II cild (1909-1914), Bakı, «Şirvannəşr», s. 528.
Yagublu N., (2013), Məhmməd Əmin Rəsulzadə ensiklopediası, Bakı, Kitab Klubu, s. 504.
Yaqublu N., (2012), Müsavat partiyasının tarixi, Bakı, «ADİOĞLU», s. 335.
Downloads
Published
Issue
Section
License
Copyright (c) 2022 Anush Harutyunyan
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
