Եվրասիական գոտում Ք.ա. X-V դարերի հնակլիմայաբանական իրավիճակի ուսումնասիրությունը եվ բնակչության շարժունության խնդիրները
DOI:
https://doi.org/10.46991/hc.2022.17.1.217Keywords:
Եվրասիական գոտի, կլիմայական փոփոխություններ, կիմմերներ և սկյութներ, Հայկական լեռնաշխարհ, Վոլգա, Դոն, Դնեպր, մարդակերպ կոթողներAbstract
Բնական տարբեր երևույթները, այդ թվում՝ և կլիմայական փոփոխություններն ու դրանից բխող հասարակական տարբեր դրսևորումները, վերջին մի քանի տասնամյակներում տարբեր ոլորտի մասնագետների ուշադրության կենտրոնում են։
Չնայած առկա հետազոտություններին՝ Հայկական լեռնաշխարհի կլիմայական փոփոխությունների վերաբերյալ հետազոտություններում ավելի քիչ են ներկայացված կլիմայական փոփոխություններով արտահայտված հասարակություն-բնություն կապերի լայն հարցերը, ինչպես, օրինակ, մեծ արեալում հասարակությունների տեղաշարժերն ու նրանց կացութաձևի փոփոխությունը։
Այս հետազոտության նպատակն է ներկայացնել կլիմայական փոփոխությունները եվրասիական որոշ գոտիներում Ք.ա. II հազարամյակի վերջին ու I հազարամյակի սկզբին և դիտարկել դրանց ազդեցությունը տարբեր ցեղերի ու մշակույթների տեղաշարժերի վրա։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ մեզ հետաքրքրող Եվրասիական գոտում վերջին 5000 տարում տեղի է ունեցել մի քանի սառեցում, ինչն իր հերթին բերել է գերխոնավեցման։ Այսինքն՝ Եվրասիական գոտում Ք.ա. II հազարամյակի վերջում ստեղծվել էր բնական պայմանների մի այնպիսի իրավիճակ, երբ սնունդ ստանալը բարդացել էր։ Ուստի տրամաբանական է, որ այդ տարածքներում ապրող ցեղերը միասին կամ առանձին-առանձին պետք է լքեին իրենց բնակավայրերը՝ ավելի բարենպաստ պայմաններ հայտնաբերելու ակնկալիքով։ Հավանաբար կլիմայական փոփոխություններն էին նաև պատճառը, որ դատելով հնագիտական նյութից՝ գրեթե ամբողջ Կովկասում տարածվում են որոշ ցեղեր, որոնց բնորոշ էր նոր տնտեսաձև և մշակույթ: Գրավոր ու հնագիտական աղբյուրների համադրությունը թույլ է տալիս ենթադրել, որ դրանց շարքում առանձնակի դերակատարում են ունեցել այն ցեղերը, որոնք մասնագիտական գրականության մեջ հայտնի են «կիմմերական ու սկյութական ցեղեր» անվամբ։
References
Grjekyan JE. (2019), Klimayakan p‘op‘okhut‘yunnjerě ew urartakan pjetut‘yan ankumě, «Lrabjer hasarakakan gitut‘yunnjeri», 2019, № 2, JErewan, ēj 35-71։
Grjekyan JE․, «K‘.a. VII d. chgnazh’am»-ě ew marakan tjerut‘yan kazmavorman khndirě// PBH, JErewan, 2021, 1(216), ēj 192-218:
Diodoros Sikiliats‘i (1985), Patmakan gradaran (hatvatsnjer), T‘argm. bnagrits‘, arajaban yw tsanot‘agrut‘yunnjer S. M. Krkyasharyani, JErywan, HSSH GA hrat.:
T‘umanyan G., Kimjernjerě yw skyut‘njerě Haykakan ljernashkharhum // LHG, 2019, N 2, ēj 219-240:
Hjerodotos (1986), Patmut‘yun ině grk‘its‘ (t‘argm.՝ S. Krkyasharyani), JErywan, HSSH GA hrat.:
K‘osyan A. (1999), Mjerdzavorarewjelyan chgnazh’amě ew Haykakan Ljernashkharhě, JErewan, «Zangak-97»։
K‘sjenop‘on (1970), Anabasis, JErewan, HSSH GA hrat.:
Anthony D. (1986), The" Kurgan Culture," Indo-European Origins, and the Domestication of the Horse: A Reconsideration [and Comments and Replies], Current Anthropology, Volume 27, Issue 4, , pp. 291-313.
Arie S. Issar, Mattanyah Zohar (2007), Climate Change – Environment and History of the Near East, 2nd Edition, Berlin–Heidelber–New York, Springer-Verlag.
Azarnoush M. Helwing B. (2005), Recent Archaeological research in Iran: Prehistory to Iron Age, AMIT, 37, Berlin, pp. 189-246․
Bokovenkob N.A, Burovab N.D., Chugunovc K.V., Dergachevd V.A., Dirksene V.G., Kulkovab M., Naglerf A., Parzingerf H., J. van der Plichtg, Vasilievd S.S., Zaitsevab G.I. (2004), Climate change and the expansion of the Scythian culture after 850 BC: a hypothesis B. van Geela), Journal of Archaeological Science 31, 1735-1742․
Bouzek J., Caucasus and Europe and the Cimmerian Problem// Sbornik Narodniho Muzea v Praze, V. XXXVII, № 4, 1983, pp. 177-241.
Burney Ch.A. (1972), Urartian Irrigation Works, Anatolian Studies, Vol. 22, London, pp. 179-186.
Burney Ch. (1979), Meshkinshahr survey, Iran, Vol. XVII, pp. 155-156.
Drake B., The Influence of Climatic Change on the Late Bronze Age Collapse and the Greek Dark Ages // Journal of Archaeological Science, Vol. 30, Amsterdam, 2012, pp․ 1862-1870.
Ingraham M., Summers G. (1979), Stelae and settlements in the Meshkin Shahr Plain, Northeastern Azerbaijan, Iran, AMIT, bd. 12, Berlin, pp. 67-87.
Phillips E. D., The Scythian Domination in Western Asia: Its Record in History, Scripture and Archaeology// World Archaeology, Vol. 4, No. 2, Nomads. (Oct., 1972), pp. 129-138.
Sadykov T., Caspari G., Blochin J., Kurgan Tunnug 1-New Data on the Earliest Horizon of Scythian Material Culture// Journal of Field Archaeology, 2020. DOI: 10.1080/00934690.2020.1821152.
Yeranyan N. (2017), New data on anthropomorphic stelae from the South-East Caucasus: preliminary reflections, Studies in Caucasian archaeology, Tbilisi, Vol. III, pp. 113-138.
Alijev I. (1979), O сkifax i Сkifсkom caрсtvje v Azjeрbaйdzhanje, Pjeрjednjeaziatсkiй сboрnik, t. 3, Moсkva, с. 4-14.
Aрtamonov M. (1974), Kimmjeрiйcy i сkify, Ljeningрad, Izd-vo Ljeningрadсkogo univjeрсitjeta.
Vaйnbjeрg B. I., Ekologija Pрiaрal’ja v dрjevnoсti i срjednjevjekov’je // EO, 1997. No 1, с. 23-41.
Djemkin V. A., Djemkina T. С. (2003), Paljeoekologichjeсkije kрiziсy i optimumy v сtjepjax Nizhnjego Povolzh’ja v IV-II tyс. do n.e., CHtjenija, poсvjash’jennyje 100-ljetiju djejatjel’noсti V.A. Goрodcova v Goсudaрсtvjennom Iсtoрichjeсkom muzjeje. Tjeziсy konfjeрjencii. M., с. 180-182.
Dudaрjev С.L., K vopрoсu o mjeсtje "kimmjeрiйсkix" kompljekсov iz Zapadnoй Azii v сiсtjemje xрonologichjeсkix i kul’tuрnyx сvjazjeй Pрichjeрnomoр’ja, Kavkaza i voсtochnyx рaйonov JEvрazii // VDI. 1998. № 4, сtр. 77-93.
JEсajan С. Pogрjebova M. (1985), Сkifсkije pamjatniki Zakavkaz’ja, Moсkva։ «Nauka», 152 с.
Ivanov I., Lukovсkaja T. (1997), Рol’ pрoсtрanсtvjenno-vрjemjennyx izmjenjeniй ekologichjeсkix uсloviй jevрaziйсkix сtjepjeй v рazvitii dрjevnix kul’tuрno-iсtoрichjeсkix obsh’noсtjeй, Epoxa bрonzy i рanniй zhjeljeznyй vjek v iсtoрii dрjevnix pljemjen juzhnoрuссkix сtjepjeй. Matjeрialy mjezhdunaрodnoй nauchnoй konfjeрjencii, poсvjash’jennoй 100-ljetiju сo dnja рozhdjenija P.D. Pay (1897-1997), Сaрatov, сtр. 79-86.
Ivanchik A. Сovрjemjennoje сoсtojanije kimmjeрiйсkoй pрobljemy. Itogi diсkuссii// VDI, 1999, № 2, Moсkva, с. 77-97.
Ivanchik A. (2001), Kimmjeрiйcy i сkify, Moсkva, OAO topogрafija «Novoсti».
Ijeссjen A. (1965), Iz iсtoрichjeсkogo pрoshlogo Mil’сko-Kaрabaxсkoй сtjepi, MIA, № 125, t. 2, Moсkva-Ljeningрad։ «Nauka», с. 10-35.
Klimjenko V. V., Klimat i iсtoрija v epoxu pjeрvyx vyсokix kul’tuр (3500-500 gg. do n.e.) // «Voсtok», 1998, No 4, сtр. 5-24.
Koсjan A., Kрiziс XII v. do n. e.: etnichjeсkije pjeрjedvizhjenija i djepopuljacija// «Lrabjer hasarakakan gitut‘yunnjeri», N 3, JErywan, ēj 45-52։
Kрupnov JE. Kimmjeрiйcy na Сjevjeрnom Kavkazje // MIA, 1958, № 68, Moсkva -Ljeningрad, с. 176-195.
Ol’xovсkiй V. JEvdokimov G. (1994), Сkifсkije izvajanija VII-IIIvv. do n.e., Moсkva, IA РAN.
Pogрjebova M. (1971), K vopрoсu o сvjazjax voсtochnogo zakavkaz’ja i Iрana v koncje II nachalje I tyс. do n.e., IIGK, Moсkva։ «Nauka», с. 190-196.
Pogрjebova M. (1981), Pamjatniki сkifсkoй kul’tuрy v Zakavkaz’je, Kavkaz i Срjednjaja Azija v dрjevnoсti i срjednjevjekov’je, Moсkva։ «Nauka», с. 42-57.
Pogрjebova M., Рajevсkiй D., (1992), Рannije сkify i Dрjevniй Voсtok, Moсkva.
Сtрabon (1964), Gjeogрafija, Moсkva։ «Nauka».
Taiрov A. D., (2003), Izmjenjenija klimata сtjepjeй i ljeсoсtjepjeй cjentрal’noй JEvрazii vo II – I tyс. do n.e.: matjeрialy k iсtoрichjeсkim рjekonсtрukcijam, CHjeljabinсk, 2003.
Tрjeйсtjeр M. (2014), Axjemjenidсkije «impoрty» u kochjevnikov JEvрazii, Сaрmaty i vnjeshniй miр, Ufa, с. 235-244
Shul’c P. (1967), Сkifсkije izvajanija Pрichjeрnomoр’ja, Antichnoje obsh’jeсtvo, Moсkva։ «Nauka», с. 225- 237.
Downloads
Published
Issue
Section
License
Copyright (c) 2022 Nzhdeh Yeranyan
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
