Արցախի պատմական ժողովրդագրության որոշ հարցեր (XIX դար – XX դարի սկիզբ)
DOI:
https://doi.org/10.46991/hc.2022.17.1.083Keywords:
Արցախ (Ղարաբաղ), XX դարի սկիզբ, Ռուսական կայսրություն, Իրան, հայ բնակչություն, թյուրքալեզու էթնիկ խմբեր, վարչատարածքային բաժանում, ժողովրդագրական քաղաքականություն, Դադիվանք, ՇուշիAbstract
Արցախում XIX դարում և XX դարի սկզբին տեղի են ունեցել ակտիվ ժողովրդագրական գործընթացներ, որոնք առաջ են բերել տարաբնույթ հետևանքներ։ Սույն հոդվածի շրջանակում կատարված ուսումնասիրության նպատակն է քննել և լուսաբանել նշված ժամանակաշրջանում Արցախի պատմական ժողովրդագրության որոշ հարցեր, որոնք ակտիվորեն կեղծվում և խեղաթյուրվում են ադրբեջանական պատմազեղծարարների կողմից։ Հոդվածը նպատակ չունի ներկայացնելու Արցախի ժողովրդագրական ամբողջական նկարագիրը քննարկվող ժամանակաշրջանում։ Ուսումնասիրել ենք ռուս-պարսկական պատերազմների ժամանակ Արցախի հայ բնակչության տեղաշարժերի խնդիրը, 1828 թ. Թուրքմենչայի պայմանագրի հետևանքով պարսկահայերի վերաբնակեցմանը Արցախի առնչության ծավալների հարցը, Շուշիում տեղաբնիկ հայ բնակչության տեսակարար կշռի խնդիրը, վանքապատկան հողատիրության ու ժողովրդագրության փոխառնչությունը (Դադիվանքի օրինակով) և հարակից հարցեր։
Հետազոտության արդյունքները ցույց են տալիս, որ դեռևս XVIII դարի կեսերից Արցախում նկատվող ակտիվ միգրացիոն գործընթացները նոր դրսևորումներ են ստանում ռուս-պարսկական պատերազմների ժամանակ, մասնավորապես՝ հայ բնակչության տեղաշարժերը նախալեռնային և դաշտային հատվածներից դեպի լեռնագավառներ։ Կարևոր է ֆիքսել, որ Արցախում պարսկահայ վերաբնակիչների թվաքանակն անհամեմատ ավելի քիչ է եղել, քան Հայկական մարզի տարածքում։
XIX դարավերջին և XX դարասկզբին առնչվող հարցերից կարևոր է, որ Ռուսական կայսրության առաջին մարդահամարի (1897 թ.) և հետագա վիճակագրական հրապարակումների տվյալները ցույց են տալիս, որ հայերը Շուշիում մեծամասնություն են կազմել։
References
Arevelyan Hayastani miacowmy' R'owsastanin (qartez) 2008, kazmec B. Harowt'yownyany', masshtab 1։1700000, «Hayastani patmowt'yan atlas», mas B, Yerevan, Makmilan Armenia hrat., e'j 27: (in Armenian) Accession of Eastern Armenia to Russia (map) 2008, compiled by B. Harutyunyan, scale։ 1։1700000, "Atlas of the History of Armenia", part B, Yerevan, Macmillan Armenia ed., p. 27.
Barxowdaryan V., Oskanyan V. (1978), Hay-r'owsakan patmakan kapery' yev Arevelyan Hayastani miacowmy' R'owsastanin, Yerevan, GA hrat., 254 e'j: (in Armenian) Barkhudaryan V., Voskanyan V. 1978, Armenian-Russian Historical Ties and the Accession of Eastern Armenia to Russia, Yerevan, GA ed., 254 pages.
Darbinyan M. (1973), Parskahayeri gaght'y' yev nranc bnakecowmy' (1828-1829 t't'.), «Lraber hasarakakan gitowt'yownneri», t'iv 8, e'j 12-22: (in Armenian) Darbinyan M. 1973, Migration of Persian Armenians and Their Resettlement (1828-1829), "Bulletin of Social Sciences", No. 8, pp. 12-22.
Hovhannisyan P. (2010), Hay azatagrakan sharjhowmnery' (XV dari kes – XVIII dari verj), Yerevan, EPH hrat., 116 e'j: (in Armenian) Hovhannisyan P. 2010, The Armenian Liberation Movements (Middle of the 15th Century - End of the 18th Century), Yerevan, YSU ed., 116 pages.
Gharabaghyan azatagrakan paterazm (1988-1994) hanragitaran 2004, Yerevan, Haykakan hanragitaran hrat., 864 e'j: (in Armenian) The Karabakh War of Liberation (1988-1994) Encyclopedia 2004, Yerevan, Armenian Encyclopedia ed., 864 pages.
Malkhasyan M. (2015), Haykakan hamaynqnery' Mijin Asiayowm yev Ghazaxstanowm, «Patmajhoghovrdagrakan owsowmnasirowt'yownner», Yerevan, EPH hrat., e'j 183-192: (in Armenian) Malkhasyan M. 2015, The Armenian Communities in Central Asia and Kazakhstan, "Historical-Demographic Research", Yerevan, YSU ed., pp. 183-192.
Malkhasyan M. (2015), Arevelyan Hayastanowm 1828-1832 t't'. hay bnakchowt'yan e't'nikakan gerakshr'owt'yan verakangnman xndri showrj, «Patmajhoghovrdagrakan owsowmnasirowt'yownner», Yerevan, EPH hrat., e'j 70-92: (in Armenian) Malkhasyan M. 2015, On the Issue of Restoring the Ethnic Dominance of the Armenian Population in Eastern Armenia in 1828-1832, "Historical-Demographic Research”, Yerevan, YSU Publishing House, pp. 70-92.
Maghalyan A. (2007), Arcaxi meliqowt'yownnery' & meliqakan tnery' XVII-XIX dd., Yerevan, Gitowt'yown hrat., 325 e'j: (in Armenian) Maghalyan A. 2007, The Principalities and Melikdoms of Artsakh in the XVII-XIX Centuries, Yerevan, Gitityun Publishing House, 325 pages.
Maghalyan A. (2009), Arcaxi meliqowt'yownnery' yev Gharabaghi xanowt'yan c'agowmy', «Hayoc patmowt'yan harcer», t'iv 10, e'j 87-112: (in Armenian) Maghalyan A. 2009, The Principalities of Artsakh and the Origins of the Khanate of Karabakh, "Questions of Armenian history", No. 10, pp. 87-112.
Patmabannern irenc mtahogowt'yownn en haytnowm Showshii veraberyal HH varchapet N. P'ashinyani hnchecrac' mtqeri ar'nchowt'yamb, Hayastani patmagetneri y'nkerakcowt'yan haytararowt'yown 28.01.2021, http://www.armin.am/am/news/233 15.05.2022 (in Armenian) Historians Express Their Concern regarding the Thoughts Expressed by the RA Prime Minister N. Pashinyan about Shushi. Statement of the Association of Historians of Armenia, 28.01.2021.
P'ap'azyan H. (1994), Nor nyowt'er Arevelyan Hayastanowm t'owrqakan ishxanowt'yownneri harkayin qaghaqakanowt'yan veraberyal, «Banber Matenadarani», t'iv 16, e'j 197-213։ (in Armenian) Papazyan H. 1994, New Materials on the Tax Policy of the Turkish Authorities in Eastern Armenia, "Banber Matenadarani", No. 16, pp. 197-213.
Armjanskoe vojsko v XVIII veke։ iz istorii armjano-russkogo voennogo sodruzhestva (issledovanija i dokumenty) 1968, podgotovil k izdaniju A. N. Hachatrjan, Yerevan։ Izdatel'stvo AN Armjanskoj SSR, 476 s. (in Russian) The Armenian Army in the 18th Century։ from the History of the Armenian-Russian Military Alliance (Research and Documents) 1968, Prepared for Publication by A. N. Khachatryan, Yerevan։ Publishing House of the Academy of Sciences of the Armenian SSR, 476 p.
Bol'shaja sovetskaja jenciklopedija, vtoroe izdanie 1954, tom 29, glavnyj redaktor – B. A. Vvedenskij, M.։ Gosudarstvennoe nauchnoe izdatel'stvo «Bol'shaja sovetskaja jenciklopedija», 632 s. (in Russian) The Great Soviet Encyclopedia, second edition 1954, volume 29, editor-in-chief: B. A. Vvedensky, M.։ State Scientific Publishing House "The Great Soviet Encyclopedia", 632 p.
Vojny i naselenie Juga Rossii v XVIII – nachale XXI v.։ demograficheskie processy i posledstvija 2019, M.։ Politicheskaja jenciklopedija, 767 s. (in Russian) Wars and the Population of the South of Russia in the 18th - early 21st Centuries։ Demographic Processes and Consequences 2019, M.։ Political Encyclopedia, 767 p.
Grigorjan Z. (1959), Prisoedinenie Vostochnoj Armenii k Rossii (v nachale XIX veka), M.։ Socjekgiz, 184 s. (in Russian) Grigoryan Z. 1959, The Accession of Eastern Armenia to Russia (at the beginning of the 19th century), M.։ Sotsekgiz, 184 p.
«Kavkazskij kalendar'» 1917, Tiflis, Tipografіja Kanceljarіi Namestnpka E. I. V. na Kavkaz, 1916, 1075 s. + 98 s. (in Russian) "Caucasian Calendar" 1917, Tiflis: The Publishing House of the Governor E. I. V. in the Caucasus, 1916, 1075 pages + 98 pages.
Melik-Sarkisjan R. 1979, Pereselenie armjan iz Persii v Vostochnuju Armeniju v 1828-1829 godah, «Vestnik Erevanskogo universiteta», № 2, s. 42-55. (in Russian) Melik-Sarkisyan R. 1979, The Migration of Armenians from Persia to Eastern Armenia in 1828-1829, “Bulletin of Yerevan University”, No. 2, p. 42-55.
Mkrtchjan Sh. (1989), Istoriko-arhitekturnye pamjatniki Nagornogo Karabaha, vtoroe izdanie, Yerevan։ Izdatel'stvo «Parberakan», 360 s. (in Russian) Mkrtchyan Sh. 1989, Historical and Architectural Monuments of Nagorno-Karabakh, second edition, Yerevan։ Parberakan Publishing House, 360 p.
Nagornyj Karabah։ istoricheskaja spravka 1988, Redaktory – G. A. Galojan, K. S. Hudaverdjan, Yerevan։ Izdatel'stvo AN Armjanskoj SSR, 96 s. (in Russian) Nagorno-Karabakh։ A Historical Reference 1988, Editors - G. A. Galoyan, K. S. Khudaverdyan, Yerevan։ Publishing House of the Academy of Sciences of the Armenian SSR, 96 p.
Obzor Elisavetpol'skoj gubernii za 1913 god, 1915, Tiflis: Izdanie Elisavetpol'skago Gubernskago Statisticheskago Komiteta, Prilozhenie № 1, 85 s. + Prilozhenija. (in Russian) Overview of the Elisavetpol Province for 1913, 1915, Tiflis: Edition of the Elisavetpol Provincial Statistical Committee, Appendix No. 1, 85 p. + Appendix
Pervaja vseobshhaja perepis' naselenija Rossijskoj imperii 1897 g. Raspredelenie naselenija po rodnomu jazyku i uezdam: Shushinskij uezd. http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=397 18.08.2022 (in Russian) The First General Census of the Population of the Russian Empire in 1897 Distribution of the Population by Native Language and Districts: Shushi District.
Perepis' naselenija NKR 2015, Tablica 1.1. Nalichnoe i postojannoe naselenie administrativno-territorial'nyh edinic NKR (gorodskoe, sel'skoe) po rezul'tatam perepisej naselenija NKR 2005 i 2015 gg. i po polu, 2016, http://stat-nkr.am/files/publications/2016/Mardahamar_2015_rus/MAS_2/1_1_45_46.pdf 05.07.2022 (in Russian) Census of the NKR 2015, Table 1.1. The actual and permanent population of the administrative-territorial units of the NKR (urban, rural) according to the results of the population censuses of the NKR in 2005 and 2015 and by gender, 2016.
Prisoedinenie Vostochnoj Armenii k Rossii։ sbornik dokumentov 1972, tom I (1801-1813), redaktor։ akademik AN Arm. SSR C. P. Agajan, Yerevan։ Izdatel'stvo AN Armjanskoj SSR, 716 s. (in Russian) The Accession of Eastern Armenia to Russia։ Collection of Documents 1972, Volume I (1801-1813), Editor։ Academician of the Academy of Sciences Arm. SSR Ts. P. Aghayan, Yerevan։ Publishing House of the Academy of Sciences of the Armenian SSR, 716 p.
Rossija i ee «kolonii». Kak Gruzija, Ukraina, Moldavija, Pribaltika i Srednjaja Azija voshli v sostav Rossii 2007, M.։ Izdatel'stvo DAR##, 576 s. (in Russian) Russia and its "Colonies". How Georgia, Ukraine, Moldova, the Baltic states and Central Asia Became Part of Russia 2007, M.։ Publishing House DAR, 576 p.
Sarkisjan G. (2002), Naselenie Vostochnoj Armenii v XIX – nachale XX v., Yerevan։ Izdatel'stvo “Gitutjun” NAN RA, 212 s. (in Russian) Sargsyan G. 2002, The Population of Eastern Armenia in the 19th – early 20th Centuries, Yerevan։ Gitutyun Publishing House of NAS RA, 212 p.
Karapetian S. (2001), Armenian Cultural Monuments in the Region of Karabakh, RAA Scientific Researches, Book III, Yerevan։ “Gitutiun” Publishing House of NAS RA, 232 p.
Downloads
Published
Issue
Section
License
Copyright (c) 2022 Mikayel Malkhasyan
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
