Թուրք-հայակական սահմանային բախումների արձագանքները հայկական մամուլի էջերում (1920թ․ մայիս-սեպտեմբեր)
DOI:
https://doi.org/10.46991/hc.2022.18.2.61Keywords:
թուրք-հայկական պատերազմ, սահմանային բախումներ, հայկական պարբերականներ, Զանգիբասար, Վեդիբասար, Օլթի, Մուստաֆա Քեմալ, Ռուբեն Տեր-Մինասյան, Քյազըմ ԿարաբեքիրAbstract
Նախապատրաստվելով Հայաստանի դեմ ռազմարշավի՝ Մ․ Քեմալը, Ք․ Կարաբեքիրի հետ միասին 1920 մայիս-սեպտեմբեր ամիսներին ՀՀ սահմանային շրջաններում՝ Կարսում, Սարիղամիշում, Զանգիբասարում, Վեդիբասարում, Օլթիում, Սուրմալուում կազմակերպում էին խռովություններ , բախումներ, իհարկե, մեծապես օգտագործելով նաև Ադրբեջանի մարդկային ռեսուրսները։ Թուրք-թաթարները ստանալով ֆինանսներ թուրքական կենտրոնական իշխանություններից ներխուժում էին հայկական բնակավայրեր՝ ավերում, թալանում, սպանում տեղի հայ բնակիչներին։ Այս իրավիճակին վերջ տալու համար էր, որ 1920 թ․ ամռանը հայկական զինվորական հրամանատարությունը ձեռնամուխ եղավ մի շարք տարածքներ թուրքերից մաքրելուն։ Այս իրադարձությունները լայնորեն լուսաբանվեցին հայկական մամուլի մի շարք օրգաններում, որոնցից էին «Մշակը», «Յառաջը», «Ժողովուրդի ձայնը», «Ժողովուրդը» և այլն։ Մյուս օրգանները հիմնականում արտատպում էին այս պարբերականների հրապարակումները։ Դրանցում ներկայացված նյութը ցույց է տալիս սահմանային բախումների շարժառիթները, ընթացքը, տալիս է նաև որոշ վիճակագրական տեղեկություններ զոհերի, վիրավորների, ուժերի հարաբերակցության մասին։ Հայկական մամուլի հենց այս հրապարակումներն են դարձել մեր հետազոտության հիմքը։ Հոդվածում անդրադարձել ենք նաև այդ ամիսների արտաքին քաղաքական իրողություններին, որոնցով էր շատ դեպքերում պայմանավորված սահմանային տեղաշարժերը, բախումները, ինչի արդյունքում, ի վերջո, 1920 թ․ սանձազերծվեց պատերազմ ՀՀ-ի դեմ, ինչը իր հերթին կործանարար էր հայ ժողովրդի համար, քանզի հայությունը զրկվեց իր պատմական հայրենիքի մի հսկայական հատվածից։
References
՛՛Gayli drunk‘ě՛՛ grawwats, Yaṛaj, 16․7․1920, Ν 149, ēj 4։ (In Armenian)
«Dokumjenty vnjeshnjej politiki SSS», M. (1958), T. 2, s. 554-555, 725-726. (In Russian)
Antonyan A․ (1990), Mets ochirě, Haykakan verjin kotoratsnerě ew T‘aleat‘ p‘asha, Erewan, ēj 259-261։ (In Armenian)
Artsruni V․ (2002), Hay-tachkakan paterazmě։ Hay spayut‘iwně։ Shatakh, Erewan, 2002, 456 ēj։ (In Armenian)
Ērzrumě datarkwum ē, Yaṛaj, 22․7․1920, Ν 153, ēj 4։ (In Armenian)
Ērzrumits‘ nor oyzh’er dēpi Ōlt‘i, Yaṛaj, 3․7․1920, Ν 141, ēj 4։ (In Armenian)
Gjenocid aрmjan: Otvjetstvjennost’ Tuрcii i ob’jazatjel’stva miрovogo soobsh’jestva. Dokumjenty i kommjentaрij. Pod. Рjed. JU. G. Baрsjegov, tom 2, chast’ 1, 2003. (In Russian)
Hayer mets korust kě patchaṛen t‘urk‘eru ew t‘at‘arneru, Zh’oghovurdi dzayn, 21․7․1920, , Ν 3845 ēj 3։ (In Armenian)
K‘andwets‘ Zangibasari awazakayin orjě, Yaṛaj, 22․6․1920, Ν 129, ēj 2։ (In Armenian)
Kaṛavarakan haghordagrut‘iwn Zangibasari masin, Yaṛaj, 24․6․1920, Ν 131, ēj 1։ (In Armenian)
Kjemal’ A․, 1966, Izbрannyje рjechi i vystupljenija, Moskva, s. 99. (In Russian)
Kjemal’ M., Put’ novoj Tuрci, M. 1934, t. 3, stр. 117: (In Armenian)
Koch‘ hay zinworut‘ean ew ashkhataworut‘ean, Yaṛaj, 19․9․1920, Ν 203, ēj 3։ (In Armenian)
Mer zōrk‘eri aṛajkhaghayut‘iwně, Zh’oghovurd, 17․7․1920, Ν 115 ēj 2։ (In Armenian)
Mshak, 1․10․1920, Ν 101 ēj 2։ (In Armenian)
Mshak, 15․9․1920, Ν 90 ēj 2։ (In Armenian)
Mshak, 18․9․1920, Ν 92 ēj 2։ (In Armenian)
Mshak, 19․9․1920, Ν 93 ēj 2։ (In Armenian)
NAA, fund 200 , inv. 1, file 602, sheet 1. (In Armenian)
NAA, fund 200 , inv. 1, file 602, sheet 280. (In Armenian)
NAA, fund 200 , inv. 1,, file 486, sheet 226. (In Armenian)
Ōlt‘ii atskhahank‘erě, Yaṛaj, 29․6․1920, Ν 135, ēj 2։ (In Armenian)
Ōlt‘ii ughghut‘eamb, Yaṛaj, 3․7․1920, Ν 138, ēj 4։ (In Armenian)
P‘aṛawor yaght‘anak, Yaṛaj, 25․6․1920, Ν 132, ēj 2։ (In Armenian)
Pashtōnakan, Yaṛaj, 15․9․1920, Ν 200, ēj 1։ (In Armenian)
Ṛubēn Tēr-Minasean, Hraman Hayastani Hanrapetut‘ean zōrakanut‘ean, 1920 t‘․ yulisi 20, Erewan, N 315, Yaṛaj, 22․7․1920, Ν 153, ēj 4։ (In Armenian)
Sahakyan Ṛ․ (1970), T‘urk‘-Fransiakan haraberut‘yunnerě ew Kilikian 1919-1921 t‘t‘․, Er․, ēj 44։ (In Armenian)
Sargsyan E․ (1963), Sahakyan Ṛ․, Hay zh’oghovrdi nor shrjani patmut‘yan nengap‘okhumě t‘urk‘ patmagrut‘yan mej, Erewan, 1963, ēj 43։ (In Armenian)
Vrats‘yan S․ (1993), Hayastani hanrapetut‘yun, Erewan, ēj 447-448։ (In Armenian)
Yulisi 18-i ṛazmakan haghordagrut‘iwn, Yaṛaj, 21․7․1920, Ν 152, ēj 4։ (In Armenian)
Zangibasarě piti zinat‘ap‘ lini, Yaṛaj, 19․6․1920, Ν 127, ēj 2։(In Armenian)
Zangibasarě, Yaṛaj, 20․6․1920, Ν 128, ēj 3։ (In Armenian)
Zangibasari ankumě, Zh’oghovurd, 23․6․1920, Ν 97 ēj 1։ (In Armenian)
Zangibasari ōperats‘iayi ghekavar gndapet Shahmazeani hramanits‘, Yaṛaj, 27․6․1920, Ν 134, ēj 3-4։ (In Armenian)
Zohrabyan Ē․ (1997), 1920 t‘․ t‘urk‘-haykakan paterazmě ew terut‘yunnerě, Erewan, ēj 28։ (In Armenian)
Zōrakan haghordagrut‘iwn, Zh’oghovurd, 16․7․1920, Ν 114 ēj 3։ (In Armenian)
Downloads
Published
Issue
Section
License
Copyright (c) 2022 Hayk Mkhoyan
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
