1920 թ. թուրք–հայկական պատերազմի լուսաբանումը Ալեքսանդրիայի «Արեւ» օրաթերթում

Authors

DOI:

https://doi.org/10.46991/hc.2023.19.1.072

Keywords:

պատերազմ, զինված ուժեր, մամուլ, Հայաստան, Թուրքիա, Կարսի անկում, Եգիպտոսի հայ համայնք, 2020 թ. Արցախյան պատերազմ

Abstract

Սևրի պայմանագրի սոտարգրումը, թուրք–հայկական պատերազմը, Հայաստանի խորհրդայնացումը և զուգահեռ այլ իրադարձություններ լայն արձագանք գտան սփյուռքահայ մամուլում։ 1920 թ. այն տեղեկատվություն ստանալու անփոխարինելի սկզբնաղբյուր էր` այդ թվում բազմահազար եգիպտահայերի համար։

Ալեքսանդրիայում հրատարակվող «Արեւ» օրաթերթում լույս են տեսել բազմաթիվ հոդվածներ, վերլուծություններ, հեռագրական հաղորդումներ, արտատպություններ, որոնք առնչվում են թուրք–հայկական պատերազմին, երկու պետությունների միջև հարաբերություններին` այդ թվում Սևրի պայմանագրին, սահմանի որոշման խնդրին և այլն։

Ակնհայտ է, որ հայկական շրջանակներում կար չհիմնավորված լավատեսություն, իրականության սխալ գնահատական, ինչի հետևանքով ակնկալվում էր, որ Թուրքիայի դեմ պատերազմ սկսելու դեպքում Հայաստանի Հանրապետությունը կկարողանա ազատագրել Արևմտյան Հայաստանի նահանգները։

Այս տրամադրությունները շարունակվում էին նաև պատերազմի առաջին շաբաթներին, երբ տիրապետող էին լավատեսական լուրերը, այնինչ իրականությունը ամբողջությամբ հակառակն էր։ Հետաքրքրական է Կարսի անկման պարագան, ու հատկապես դրա վերագրավման մասին ասեկոսեները։

Պատերազմի վերջին փուլում ու դրանից հետո սկսվում է պարտության մեջ մեղավորներ գտնելու փնտրտուքը, որտեղ կուսակցական հակասությունները կարևոր նշանակություն ունեին։

1920 թ. պատերազմի ընկալումն ու մեկնաբանումը որոշակի զուգահեռներ ունեն 2020 թ. Արցախյան պատերազմի հետ (սեփական ուժերի անհիմն գերագնահատում ու հակառակորդի զորքերի թերագնահատում, դավաճանների ու մեղավորների փնտրտուք և այլն)։

Author Biography

Տիգրան Ղանալանյան, Երևանի պետական համալսարան

ԵՊՀ հայոց պատմության ամբիոնի դոցենտ, պ.գ.թ.

References

Ազատեան Թ. Ս., Թուրք բարաբարոսութեան մէկ նոր գիւտը. Գավառի հայութեան վիճակը, Արեւ, 13.8.1920, 3։

Ազգ. գիտակցութեան զարթնումը Մուշեղ արք.ի բանախօսութիւնը ի Գահիրէ, Արեւ, 24.1.1921, 2։

Ազգ. դաշնակցութեան դիմում, Արեւ, 31.12.1920, 3։

Ազգ. պատուիրակութեան մէկ զեկոյցը, Արեւ, 16.8.1920, 3։

Ազգային ժողով Պ. Գ. Ասլանեանի կարեւոր հարցումը Կարսի եւ Աղեքսանդրաբօլի անկման առթիւ, Արեւ, 3.1.1921, 2։

Անգեղաց Արգամ, Հայեւթուրք պատերազմին շուրջը. Յայտարարութիւններ, մանրամասնութիւններ, Արեւ, 31.12.1920, 2։

Անճարակ ճարտարութիւն մը, Արեւ, 21.2.1921, 1:

Անուղղելի են, Արեւ, 26.11.1920, 1-2։

Ասպետ Յովհաննէս, Ազգային անցուդարձ. Աղէտք եւ փլուզում, Արեւ, 5.1.1921, 2։

Արամեան Հայկազուն, Պ. Ահարոնեան յիշատակագիր մը կը յանձնէ Բարիզի ամերիկեան դեսպանին (սեփական թղթակցութիւն), Արեւ, 13.9.1920, 3։

Արեւ, 23.8.1920։

Արեւ, 13.10.1920։

Արեւ, 18.10.1920։

Արեւ, 29.11.1920։

Արշաւանք Հայաստանի վրայ, Արեւ, 25.10.1920, 3։

Գուրեան Խ. Ս., Համազգային ժողով, Արեւ, 21.1.1921, 1։

Գուրեան Խ. Ս., Հայաստանի վերջին պատեհութիւնը, Արեւ, 2.2.1921, 1:

Գուրեան Խ. Ս., Հայաստանի վերջին պատեհութիւնը, Բ., Արեւ, 4.2.1921, 1:

Դահլիճի փոփոխութիւն Հայաստանի մէջ, Արեւ, 15.12.1920, 1։

Դաշնակցականները կը խոստովանին, Արեւ, 12.1.1921, 2։

Դրօյի սպանութեան զրոյցը, Արեւ, 12.1.1921, 3։

«Եղբայրները» գործում են, Արեւ, 15.11.1920, 2-3։

Զանգեզուր եւ Նախիջեւան, Արեւ, 24.12.1920, 2։

Զանգեզուրի գրաւումը, Արեւ, 23.8.1920, 3։

Զինադադարը, Արեւ, 12.11.1920, 3։

Զինադադարին պայմանները, Արեւ, 15.11.1920, 3։

Զօր. Անդրանիկ կը բացատրէ Հայաստանի պարտութեան պատճառները (սեփական թղթակցութիւն), Արեւ, 7.1.1921, 1։

Զօր. Սեպուհի հեռագիրը Կարսէն «Մեր գործը լաւ է», Արեւ, 27.10.1920, 1։

Զօրակոչի օրէնք Հայաստանի մէջ, Արեւ, 5.11.1920, 2։

Էջմիածնի մասին, Արեւ, 8.12.1920, 3։

Թղթակից, Հրապարակային ժողով Բարիզի մէջ Պ. Պապաջանեան եւ Սաֆրաստեան կը քննադատեն Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը ի ներկայութիւն դաշնակցականներու, Արեւ, 20.12.1920, 1։

Թրքական դաշնագրին ստորագրումը, Արեւ, 13.8.1920, 1։

Թրքահայաստանի դատը պէտք է պաշտպանուի թրքահայերու ձեռքով, Արեւ, 16.2.1921, 1:

Թոփուզյան Հ. 1978, Եգիպտոսի հայկական գաղութի պատմություն (1805-1952), Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ, 359 էջ:

Թուրք դաշնագիրը վերջապէս ստորագրուեցաւ, Արեւ, 11.8.1920, 3։

Ի՞նչ կը խորհին Մոսկվայի մէջ Հայաստանի մասին, Արեւ, 17.12.1920, 3։

Ինչպէս ինկաւ Կարսը (անկումէն առաջ եւ վերջը), Արեւ, 24.11.1920, 2։

Իրազեկ, Պ. Ահարոնեանի ստապատում յայտարարութիւնները «քօալիսիօն»ի խնդրոյն շուրջ, Արեւ, 23.2.1921, 1։

Լ., Ալէքսանդրօպոլի հաշտութիւնը, Արեւ, 23.2.1921, 2:

Լ., Ալէքսանդրօպոլի հաշտութիւնը, Արեւ, 25.2.1921, 2:

Լութֆի Ֆիքրիի նոր ձեռնարկը, Արեւ, 25.10.1920, 3։

Խատիսեանի մասին, Արեւ, 5.1.1921, 3։

Կ., Եւրոպան կզբաղի մեզմով, Բ., Արեւ, 24.11.1920, 1։

Կ., Եւրոպան կզբաղի մեզմով, Դ., Արեւ, 29.11.1920, 1։

Կ. Պոլսոյ համագումար ժողովին մէջ Պ. Խօճասարեանի խօսած ճառը, Արեւ, 11.2.1921, 1-2։

Կալխաս, Կովկասահայ ընդդիմադիր մամուլը. Րոպէի պահանջը, Արեւ, 3.12.1920, 2։

Կարս վերագրաւուած հայերու կողմէ, Արեւ, 29.11.1920, 3։

Կարսը վերագրաւուած, Արեւ, 26.11.1920, 3։

Կարսի Հ. Սպայակոյտի զեկոյցը Հոկտ. 2 թիւով, Արեւ, 27.10.1920, 1-2։

Կարսի վերագաւումը պաշտօնապէս կ’ստուգուի, Արեւ, 3.12.1920, 3։

Կացութիւնը Հայաստանի մէջ, Արեւ, 29.12.1920, 1-2։

Կացութիւնը Հայաստանի մէջ, Արեւ, 7.1.1921, 3։

Կացութիւնը Հայաստանի սահմաններուն մէջ, Արեւ, 31.12.1920, 3։

Կացութիւնը Նախիջեւանի մէջ, Արեւ, 23.8.1920, 3։

Կացութիւնը ռազմաճակատներու վրայ Մեծ Սպայակոյտին պաշտօնական Զեկոյցները, Արեւ, 27.10.1920, 2։

Կէվրէկեան Բերկրուհի Յ., Հայաստանի վրայ Տօքթ. Մէքալըմ իր ականատեսի տպաւորութիւնները կը պատմէ, Արեւ, 8.9.1920, 2։

Կոչ, Արեւ, 4.10.1920, 3։

Կովկասեան հարցը, Արեւ, 20.12.1920, 3։

Կռիւներ հայկական ճակատին վրայ, Արեւ, 20.10.1920, 2։

Հ.Հ. Պաշտօնական զեկոյցը, Արեւ, 3.11.1920, 3։

Համաձայնութիւն Հայերու եւ Քէմալականներու միջեւ, Արեւ, 13.12.1920, 3։

Հայ ժողովուրդը կը պատժէ դասալիքները, Արեւ, 5.1.1921, 3։

Հայ եւ Թրքական առեղծուածը, Արեւ, 6.12.1920, 3։

Հայ եւ Թուրք նոր զինակցութիւն մը, Արեւ, 3.12.1920, 3։

Հայաստ.ի խորհրդարանին օգոստոս 2ի նիստը Վարչապետ Պ. Օհանջանեանի ճառը, Արեւ, 13.9.1920, 1-2։

Հայաստ.ի խորհրդարանին օգոստոս 2ի նիստը Վարչապետ Պ. Օհանջանեանի ճառը, Արեւ, 15.9.1920, 2։

Հայաստան եւ սօվէթները, Արեւ, 16.8.1920, 3։

Հայաստան իրաւունք ուներ Պօլշեւիք ըլլալու (Խմբ. գիտ. «Էճիբշըն Կազէթ»ի Դեկտ 27ի թիւնին), Արեւ, 31.12.1920, 3։

Հայաստան (խմբագրական «Իճիբշըն Կազէթ», 27 նոյ.), Արեւ, 10.12.1920, 2-3։

Հայաստան կարմիր րեժիմին ներքեւ, Արեւ, 17.12.1920, 3։

Հայաստան Սովիէթ Հանրապետություն, Արեւ, 17.12.1920, 3։

Հայաստան վերջնագիր կուտայ Վրաստանի եւ Գարապէքիրի. Ամենավէրջին դահլիճին կազմը, Արեւ, 27.12.1920, 3։

Հայաստան պատերազմ կը հայտարարէ թուրք ազգայնականներուն դէմ, Արեւ, 13.10.1920, 3։

Հայաստանը մէկ ամսուան մէջ Պիտի բնաջնջեն եղեր Թուրք եւ Պօլշեւիկ ծրագիրներ, Արեւ, 1.11.1920, 3։

Հայաստանէն լուրեր. Ինչպէս հայ զօրքը նահանջեց Ալէքսանդրապօլի յանձնումը. Թուրքահայ կամաւորներ. Ո՞վ կրկնար փրկել կացութիւնը, Արեւ, 21.1.1921, 2։

Հայաստանէն նամակ մը. Հայրենիքի վիճակի մասին անկողմնակալ տեղեկություններ, Արեւ, 1.12.1920, 3։

Հայաստանէն նոր լուրեր. Հայ եւ Թուրք նոր պատերազմի մը վախը. Թուրքերը կը մերժեն պարպել Ալեքսանդրապօլը. Սովը կ՛սպառնայ դարձեալ հայ ժողովուրդին, Արեւ, 4.2.1921, 3:

Հայաստանի եւ Միլլիճիներու միջեւ կնքուած հաշտութեան ամօթալի դաշնագրին պատճենը. Նոր մանրամասնութիւններ, Արեւ, 16.1.1921, 2։

Հայաստանի խղճալի կացութիւնը, Արեւ, 22.11.1920, 3։

Հայաստանի կացութիւնը, Արեւ, 12.1.1921, 3։

Հայաստանի կացութիւնը յուսալից. Հայ բանակին գրաւումները, Արեւ, 27.10.1920, 2։

Հայաստանի սահմանագծումը, Արեւ, 14.1.1921, 3։

Հայաստանի վիճակը վերջին աղէտի նախօրեակին, Արեւ, 10.1.1921, 2։

Հայեւթուրք պատերազմ, Արեւ, 3.11.1920, 3։

Հայեւթուրք պատերազմ, Արեւ, 5.11.1920, 3։

Հայեւթուրք պատերազմ, Արեւ, 10.11.1920, 3։

Հայեւթուրք պատերազմ, Արեւ, 10.12.1920, 3։

Հայեւռուս համաձայնութիւնը խզուած Հայաստանը կը բողոքէ, Արեւ, 13.9.1920, 3։

Հայկական բանակը միշտ բարձր կը մնայ իր դիրքին մէջ, Արեւ, 13.8.1920, 2։

Հայկական զինուց նոր յաղթանակը, Արեւ, 8.10.1920, 3։

Հայկական ճակատը, Արեւ, 10.11.1920, 2։

Հայկական ճակատը, Արեւ, 12.11.1920, 2։

Հայկական ճակատին վրայ, Արեւ, 1.9.1920, 3։

Հայկական յաղթանակ թուրքերու եւ ռուսներու դէմ, Արեւ, 11.10.1920, 3։

Հայկական յաղթանակներ Հայկ. բանակը յարձակման կ’սկսի Արեւ, 8.11.1920, 3։

Հայկական յարձակողականը, Արեւ, 29.10.1920, 3։

Հայկական պատրանքներ թուրքերու իրական զօրութեան մասին, Արեւ, 10.12.1920, 2։

Հայկական սաւառնակներ Նօվօ Սելիմի վրայ, Արեւ, 25.10.1920, 2։

Հայկական փոխառութիւնը. Չորս քաղաքական կուսակցութեանց կոչը թուրքահայերուն, Արեւ, 17.9.1920, 1։

Հեռագրալուրեր, Արեւ, 26.11.1920, 3։

Հեռագրալուրեր, Արեւ, 1.12.1920, 3։

Ղարաբաղի լեռնային մասը, Արեւ, 24.12.1920, 2։

Մ. Ս. Կ., Ազգ. պատուիրակութեան բողոքը վեհաժողովին, Արեւ, 8.9.1920, 1։

Մ. Ս. Կ., Ազգ. պատուիրակութեան բողոքը վեհաժողովին, Արեւ, 10.9.1920, 1։

Մ. Ս. Կ., Ռազմաճակատը եւ թիկունքը, Արեւ, 3.9.1920, 1։

Մ. Ս. Կ., Սկիզբն է փրկութեան, Արեւ, 8.10.1920, 1։

Մ. Ս. Կ., Քննութիւն աշխարհի առջեւ, Արեւ, 27.9.1920, 1։

Մ. Քէմալի կողմէ Հայաստանի առաջարկուած եօթը պայմանները որոնք տեղի տուին կռիւներու վերսկսման, Արեւ, 29.11.1920, 3։

Մեծ դաւադրութիւնը, Արեւ, 5.11.1920, 1։

Միլլիճիները յարձակողականի կ’սկսին Հայաստանի դէմ, Արեւ, 15.10.1920, 2։

Մին առնուլ եւ միւսը չթողուլ, Արեւ, 16.2.1921, 1:

Միտք բերենք թէ Հայաստան պատերազմի մէջ է, Արեւ, 12.11.1920, 1-2։

Մկրտիչեան Լեւոն, Հայկական հարցի արդի կացութիւնը եւ մեր հակառակորդները, Ա., Արեւ, 23.2.1921, 1։

Մկրտիչեան Լեւոն, Հայկական հարցի արդի կացութիւնը եւ մեր հակառակորդները Բ., Արեւ, 25.2.1921, 1։

Մկրտիչեան Լեւոն, Ցաւալի թիւրիմացութիւն մը, Արեւ, 11.4.1919, 1։

Մուշեղ արքեպիսկոպոս, Ազգին փրկիչները, Արեւ, 16.1.1921, 1։

Մուսթաֆա Քէմալ եւ Պօլշէվիքները, Արեւ, 8.11.1920, 3։

Յարաբերութիւնները կը ցրտանան Պօլշէվիկներու եւ Տաճիկներու միջեւ, Արեւ, 26.11.1920, 3։

Յիշատակագիր մատուցուած Ազգերու դաշնակցութեան համաժողովին Հայ սահմ. ռամկավար կուսակցութեան կողմէ, Արեւ, 31.12.1920, 1-2։

Յովհանջանեան Ռ., Ի՞նչ կըսէ կովկասահայ ընդդիմադիր մամուլը օրէցօր, Արեւ, 1.12.1920, 2։

Ն. Յ., Զինադադարը, Արեւ, 15.11.1920, 1։

Նազարէթեան Ա., Վտանգից առաջ, Արեւ, 13.12.1920, 2-3։

Նալբանդեան Յ., Պոլշէվիքները եւ Հայաստանը, Արեւ, 1.12.1920, 1։

Նալբանդեան Յ., Պոլշէվիքները եւ Հայաստանը, Բ., Արեւ, 3.12.1920, 1։

Նալբանդեան Յ., Պոլշէվիքները եւ Հայաստանը, Գ., Արեւ, 8.12.1920, 1։

Նալբանդեան Յ., Պոլշէվիքները եւ Հայաստանը, Դ., Արեւ, 10.12.1920, 1։

Նալբանդեան Յ., Պոլշէվիքները եւ Հայաստանը, Ե., Արեւ, 13.12.1920, 1։

Նալբանդեան Յ., Վտանգին առջև, Արեւ, 12.11.1920, 1։

Նախագահ Ուիլսըն եւ Հայաստան, Արեւ, 24.11.1920, 3։

Նախընթաց բանակցութիւնները, Արեւ, 23.8.1920, 3։

Նախիջեւանի գրաւումը, Արեւ, 23.8.1920, 3:

Նոր զինակոչ Հայաստանի մէջ, Արեւ, 3.9.1920, 3։

Շավարշ (Ա. Ալպօյաճեան), Պոլսական նամականի (սեփական թղթակցութիւն «Արեւ»ի), Արեւ, 31.1.1921, 1։

Շավարշ, Պոլսական նամականի (սեփական թղթակցութիւ), Արեւ, 17.12.1920, 1-2։

Շավարշ, Պոլսական նամականի (սեփական թղթակցութիւն), Արեւ, 5.1.1921, 2։

Ոգեւորութիւնը Հայաստանի մէջ, Արեւ, 23.8.1920, 3։

Ոգեւորութիւնը Հայաստանի մէջ, Արեւ, 25.10.1920, 2։

Չթենց, Անկախութեան փոխառութիւնը եւ Հայաստանի մամուլը, Արեւ, 22.9.1920, 1։

Պ. Աղեքս. Խատիսեանի ճառը, Արեւ, 20.8.1920, 2-3։

Պ. Լեւոն Մկրտիչեանի ճառը Բարիզի հայ ռամկավար ակումբին մէջ, Արեւ, 26.1.1921, 1-2։

Պ. Խատիսեանի խիստ կարեւոր յայտարարութիւնները Հայկական խորհրդարանի մէջ, Արեւ, 24.12.1920, 2։

Պ. Քաջազնունի կը կազմէ Խառն դահլիճը, Արեւ, 6.12.1920, 3։

Պաշարման վիճակ Հայաստանի մէջ, Արեւ, 25.10.1920, 3։

Պատասխանատուութիւնները չփնտռենք (Խմբագրական «Ժող. Ձայն»ի), Արեւ, 14.1.1921, 2։

Պատմական տօքիւման մը, Արեւ, 10.12.1920, 2։

Պոլսահայ թերթերէն. Կացութիւնը Հայաստանի ճակատին վրայ, Արեւ, 1.11.1920, 2։

Պոնդ, Այժմէական նօթեր «Միակամ միատարր դահլիճ», Արեւ, 24.1.1921, 1-2։

Պօղոս Փաշա Նուպարի անուան տօնը Կ. Պոլսոյ մէջ, Արեւ, 31.1.1921, 2-3։

Պօղոսեան Յովհ., Թրքական նոր յարձակումներուն առթիւ Հայկական կառավարութեան բողոքը Դաշնակից պետութեանց, Արեւ, 29.10.1920, 2։

Պօղոսեան Յովհ., Թրքական նոր յարձակումներուն առթիւ Հայկական կառավարութեան բողոքը Դաշնակից պետութեանց (շար. նախորդ թիւէն եւ վերջ) Քօալիսիօնի խնդիրը, Արեւ, 1.11.1920, 2։

Ռամկավար օդային տորմիղը, Արեւ, 17.9.1920, 3։

Ս. Կաթողիկոսին կոնդակը Պօղոս Նուպար Փաշայի ազգ. պատուիրակութեան նախագահին ճառը, Արեւ, 24.1.1921, 1։

Սարըղամիշի գրաւումը, Արեւ, 8.11.1920, 3։

Սեւակ, Պ. Ալ. Խատիսեան Գահիրէի մէջ Պատմական միթինկ Ամերիկեան Քօզմօկրաֆի մէջ, Արեւ, 3.9.1920, 1։

Սէվռի Դաշնագրին շուրջ. Տեսակցութիւն մը Թուրքիոյ գահաժառանգին հետ, Արեւ, 17.12.1920, 3։

Սօվիէթները, Կովկասը եւ թուրք ազգայնականները, Արեւ, 13.8.1920, 3։

Վանատուր, Ի՞նչ կխորհին մեր ամերիկացի բարեկամները. Ս. Կաթողիկոսը իր վստահութիւնը կը կրկնէ Պ. Պօղոս Նուպարի. Տիրայր եպսկ.ի ծանրակշիռ յայտարարութիւնները (մեր մասնաւոր թղթակցէն), Արեւ, 26.1.1921, 1։

Վերջին դէպքերը Հայաստանի մէջ, Արեւ, 3.1.1921, 3։

Ուրիշ յաջողութիւններ, Արեւ, 23.8.1920, 3։

Փափազեան Գ., Նորէն դիմենք ժողովուրդին բայց նախ հաշիւ տանք, Արեւ, 26.1.1921, 2։

Փլէթֆորմ Ազգային Ռամկավարական կուսակցութեան Ամերիկայի շրջանակին ընդունած երկրորդ պատգամաւորական ժողովին մէջ եւ հաղորդուած ընդհանուր պատգամաւորական ժողովին, Արեւ, 26.11.1920, 2։

Փորձագետ, Խորհրդածութիւններ Հայաստանի աղէտին վրայ, Արեւ, 7.2.1921, 1։

Փորձագետ, Խորհրդածութիւններ Հայաստանի աղէտին վրայ, Արեւ, 9.2.1921, 1։

Քաղաքական կացութիւնը, Ա., Արեւ, 12.1.1921, 1։

Քաղաքական կացութիւնը, Բ., Արեւ, 14.1.1921, 1-2։

Քէմալական գործողութիւնները Հայաստանի դէմ, Արեւ, 13.10.1920, 3։

Քէմալական զեկոյց մը ի՜նչ կըսէ, Արեւ, 29.11.1920, 3։

Օլթիի վերագաւումը, Արեւ, 25.10.1920, 3։

,000է աւելի կամաւորներ, Արեւ, 10.11.1920, 3։

В ожидании бури 2018 - В ожидании бури: Южный Кавказ, под ред.: К. В. Макиенко, Москва, 200 c.

Downloads

Published

2023-07-01

Issue

Vol. 19 No. 1 (2023)

Section

Articles

License

Copyright (c) 2023 Tigran Ghanalanyan

Creative Commons License

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.