Եզակի հրամայականի վերջահանգ ր-ի բացակայությունը և վերջահանգ ի-ի ծագումը պայմանավորող հիմնական գործոնները հայերենի բարբառներում
DOI:
https://doi.org/10.46991/BYSU:B/2023.14.1.068Keywords:
հին հայերեն, հայերենի բարբառներ, համաբանական փոխներգործություն, ե և ի խոնարհման պարզ բայեր, համաբանական ընդլայնում, եզակի հրամ․-իր վերջավորություն, հնչյունափոխություն, համաբանություն, հրամայականի եզ․ 2-րդ դ․, անկանոն բայեր, կանոնավոր բայերAbstract
Եզակի հրամայականը, որը հին հայերենում կազմվում էր մի քանի եղանակով, հայերենի հետագա զարգացման ընթացքում ձևային միասնականացման ընդհանուր միտում է ցուցաբերել։ Այդ առումով հատկապես նշանակալից է ե և ի խոնարհման պարզ բայերի հրամայականի ձևերի ուժեղ փոխներգործությունը։ Եթե մի շարք բարբառներում սկզբնական ներգործաձև խոնարհման և կրավորաձև խոնարհման հակադրությունը պահպանվել է, ապա այլ բարբառներում նախկին ե և ի խոնարհման պարզ բայերը լիովին կամ մասնակիորեն համընկել են մեկ միասնական խոնարհման տիպի մեջ, որի դեպքում համաբանական ընդլայնմամբ ընդհանրացել է հրամ․ եզ․ 2-րդ դեմքի կա՛մ -իր վերջավորությունը, կա՛մ -է (< Old Arm.-եա՛)-ն։ Բացի այդ՝ մի կողմից մի շարք բարբառներում եզակի հրամայականի -իր վերջավորության վերջահանգ ր-ն անհետացել է հնչյունափոփոխությամբ կամ համաբանությամբ, մյուս կողմից՝ եզակի հրամայականի վերջահնագ -է ձայնավորը (< հ․ հայ․ -եա՛ երկբարբառից) հետագա է>ի հնչյունական զարգացման է ենթարկվել այդ նույն բարբառային տարածքներում։ Հետևաբար այդպիսի դեպքերում եզակի հրամայականի վերջահանգ ի-ն սկզբունորեն կարող է առաջացած լինել կա՛մ -իր վերջավորության վերջահանգ ր-ի հնչյունական կամ համաբանական անկմամբ, կա՛մ էլ է>ի հնչյունափոխությամբ։ Եվ երբեմն դժվար է միանշանակ ասել, թե վերոնշյալ երկու զարգացումներից որ մեկն է հանգեցրել տվյալ ձևի առաջացմանը։ Բացի այդ՝ երբեմն այնքան էլ պարզ չէ՝ արդյոք տվյալ բարբառում -իր վերջավորության վերջահանգ ր-ի անհետացումը հնչյունակա՞ն, թե՞ համաբանական պայմանավորվածություն ունի։ Այդ առումով անկանոն բայերի հրամ․ եզ․ 2-րդ դ․ ձևում վերջահանգ ր-ի պահպանված կամ չպահպանված լինելը հիմնականում կողմնորոշիչ միջոց է ծառայում կանոնավոր բայերի հրամ․ եզ․ 2-րդ դ․ ձևում վերջահանգ ր-ի բացակայության իրական պատճառը (այն է՝ հնչյունական կամ համաբանական պայմանավորվածությունը) վերհանելու հարցում, թեև առանձին դեպքերում որոշ անկանոն բայերի հրամ․ եզ․ 2-րդ դ․ ձևի վերջահանգ ր-ն, հավանաբար, վերականգնվել է երկրորդաբար՝ հրամ․ հոգ․ 2-րդ դ․ ձևի համաբանությամբ։
References
A. Aytənean, K‘nnakan K‘erakanut‘iwn ašxarhabar kam ardi hayerēn lezui, [A Critical Grammar of the Ašxarhabar or Modern Armenian language], Vienna, 1866, pp. էջ 449, 453, 459-460,
A. Abrahamyan, Grabari jeṙnark, [A manual of Grabar], Yer., 1976, pp. 153-157,
P. Šarabxanyan, Grabari dasynt‘ac‘ [A Course of Grabar], Yer., Եր․, 1974, pp. 187-188,
H. Jensen, Altarmenische Grammatik, Heidelberg, 1959, S. 101.
Nor baṙgirk‘ haykazean lezui [New Dictionary of the Armenian language], Vol., 1-2, (Venetik,1836-1837)
J. Klein, Classical Armenian Morphology, In: A. S. Kaye (ed.), Morphologies of Asia and Africa, Vol. 1, Winona Lake, Indiana, 2007, Ch. 37, p. 1077.
J. Karst, Historische Grammatik des Kilikisch-Armenischen, Strassburg, 1901, S. 334-335, 338, Anm.
T’․ Danielyan, Malat‘iayi barbaṙə [The dialect of Malatʻia], Yer․, 1967, pp. 119-123, 127-131.
H. Xač‘atryan, Šapin Garahisari barbaṙ (holovumə ew xonarhumə) [The dialect of Šapin Garahisar: declension and conjugation]. In Hayereni barbaṙagitakan atlas: usumnasirut‘yunner ew nyut‘er, Vol. 2, Yer., 1985, pp. 151-155.
A. Haneyan, Tigranakerti barbaṙə [The dialect of Tigranakert]. Yer., 1978, pp. 126, 133-135. Cf. also pp. 112-113, 144-145.
H. Mkrtč‘yan, Karno barbaṙə [The dialect of Karin]. Yer., 1952, pp. 69, 71-75, 78-80.
V. Katvalyan, Bayazeti barbaṙə yev nra lezvakan aṙnč‘ut‘yunnerə šrǰaka barbaṙneri het [The dialect of Bayazet and its linguistic relationships with surrounding dialects], Yer., 2016, pp. 382, 426, cf. also p. 140.
H. Ačaṙyan, K‘nnut‘iwn Nor-Naxiǰewani (Xrimi) barbaṙi [Study of the dialect of Nor-Naxiǰewan (Crimea)], Yer., 1925, pp. 261-262, 264-265, D. Kostandyan, Erznkayi barbaṙə [The dialect of Erznka]. Yer., 1979, pp. 103, 105-109,
Melik‘ S. Dawit‘-Bēk, Arabkiri gawaṙabarbaṙə: jaynabanakan ew k‘erakanakan usumnasiru‘iwn [The dialect of Arabkir: a phonetic and grammatical study], Vienna, 1919, pp. 258-261, cf. also 118-119, 129-130,
H. Muradyan, Kak‘avaberdi barbaṙə [The dialect of Kakʻavaberd], Yer., 1967, pp. 62-63, 138-140,
M. Maxudianz, Le parler arménien d’Akn (quartier bas), Paris, 1911, pp. 86-88, 90.
H. Ačaṙyan, K‘nnut‘yun Hamšeni barbaṙi [Study of the dialect of Hamšen], Yer., 1947, pp. 127-128.
S. Sargseanc‘, Agulec‘oc‘ barbaṙə (zōkeri lezun): lezuabanakan hetazōtut‘iwn [The dialect of Agulis: a linguistic study]. Vols. 1–2, Moscow, 1883, pp. 119-120, also pp. 34, 49-52, 108-109.
H. Muradyan, Karčewani barbaṙə [The dialect of Karčewan], Yer., 1960, pp. 130-136.
H. Ačaṙyan, K‘nnut‘iwn Nor-J̌uɫayi barbaṙi [Study of the dialect of Nor-J̌uɫa], Yer., 1940, pp. 228-232, also pp. 177-178, Note.
Y. Č‘olak‘ean, K‘esapi barbaṙə [The dialect of Kʻesap], Yer., 2009, pp. 124-125.
Ē. Aɫayan, Meɫru barbaṙ [The dialect of Meɫri], Yer., 1954, pp. 203-210, also p. 199.
A. Vardanyan, Vayoc‘ jori miǰbarbaṙə [The middialect of Vayoc‘ jor], Yer., 2004, pp. էջ 60-63.
A. Margaryan, 1975 Gorisi barbaṙə [The dialect of Goris], Yer., 1975, pp. 195-201,
M. Asatryan, Urmiayi (Xoyi) barbaṙə [The dialect of Urmia (Xoy)], Yer., 1962, pp. 103-116,
B. Mežunc‘, Šamšadin-Diliǰani xosvack‘ə [The subdialect of Šamšadin-Diliǰan], Yer., 1989, pp. 80-81, 83-88.
S. Avetyan, Ardi hayereni ynt‘ac‘ik p‘op‘oxut‘yunneric‘ mekə kiraṙahen lezvabanut‘yan luysi nerk‘o [One of the Ongoing Changes in Modern Armenian in the Light of Usage-Based Linguistics] // Banber Yerevani hamalsarani: Banasirut‘yunn, 2019, № 2 (29), pp. 48-62.
H. Ačaṙean, K‘nnut‘iwn Maraɫayi barbaṙi [Study of the dialect of Maraɫa]. Yer., 1926, p. 234.
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License
Copyright (c) 2023 Բանբեր Երևանի համալսարանի
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
