Արևմտահայ մասոնները և ազգային սահմանադրական շարժումը
DOI:
https://doi.org/10.46991/hc.2022.17.1.039Keywords:
Թանզիմաթ, բարեփոխումներ, արևմտահայ երիտասարդներ, կրթություն, լուսավորություն, առաջադիմություն, միություն, կազմակերպություն, սահմանադրություն, շարժում, մասոններAbstract
Արևմտահայության ազգային սահմանադրական շարժման ակունքներում կանգնած էին Եվրոպայում կրթություն ստացած պոլսահայ ու զմյուռնահայ երիտասարդ մտավորականները: Նրանց գաղափարական ձևավորման վրա մեծ ազդեցություն են թողել XVIII դարի ֆրանսիական լուսավորության գաղափարները, 1848 թ. ֆրանսիական հեղափոխության հաղթանակը և հանրապետության հռչակումը: Այդ երիտասարդներից շատերը, տոգորված ազատ որմնադիրների ընկերությունների «ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն» կարգախոսով, Թուրքիայում ձեռնամուխ եղան լուսավորության, առաջադիմության և հասարակական առաջընթացի գաղափարների տարածմանը: Եվրոպականացած արևմտահայ մտավորականները, որոնցից շատերը մասոնական օթյակների անդամներ էին, Թուրքիայում դարձան ազգային սահմանադրական շարժման նախաձեռնողները, գաղափարախոսները, կազմակերպիչներն ու գործիչները:
References
Ազգային սահմանադրութիւն հայոց, (1860, 1963), Կ. Պոլիս:
Ալպօյաճեան Ա. (1910), Ազգային սահմանադրութիւնը, իր ծագումը և կիրառութիւնը: Ընդարձակ օրացույց Ս. Փրկչեան հիվանդանոցի հայոց, Կ. Պոլիս:
Ալպօյաճեան Ա. (1964), Զմիւռնոյ տպարանները// «Պատմաբանասիրական հանդես», 1964, թիվ 2:
Ալպօյաճեան Ա. (1927), Մինաս Չերազ, Գահիրե:
Աճառեան Հ. (2001), Պատմութիւն հայոց նոր գրականութեան, Պէյրութ:
Ասատուր Հ. (1879), Սահմանադրութիւնն և հայ ժողովուրդը, Կ. Պոլիս:
Ասատուր Հ. (2011), Կոստանդնուպոլսոյ հայերը և իրենց պատրիարքները, Ստանպուլ:
Ատենագրութիւն Ազգային ժողովոյ (1865), Կ.Պոլիս:
Ատենագրութիւնք Ազգային ժողովոց 1860-1870 (1890), Կ. Պոլիս:
Ատոմ (1914), Ազգային սահմանադրութիւնը, գիծեր մեր մշակույթի պատմութենէն, Կ. Պոլիս:
Աւետիքեան Գ., Սիւրմելեան Խ., Աւգերեան Մ. (1979), Նոր բառագիրք Հայկազեան լեզուի, հ. Ա, Երևան:
«Արշալույս Արարատյան» (Զմյուռնիա), 1846-1848, 1850, 1861:
«Արծվի Վասպուրական» (Վան, Վարագ), 1861:
«Արևմուտք» (Փարիզ), 1859:
Բերբերեան Ռ., Հայ մասօնները եւ Սէր օթեակը Պոլսոյ մէջ// «Հայրենիք», 1937, մարտ, թիվ 5:
«Երևակ» (Կ. Պոլիս), 1861:
Թոփչեան Ե. (1909), Երիտասարդ Թուրքիան և հայերը: Մասն առաջին, Թիֆլիս:
Թումանեան Կ. (1906), Պատմութիւն Արևելեան խնդրոյ, Լոնդոն:
Խառատյան Ա. (2010), Արևմտահայ սահմանադրական շարժումը: Արևմտահայերի ազգային սահմանադրությունը// Հայոց պատմություն, հ. 3, գիրք առաջին, Երևան:
« Ծաղիկ» (Զմյուռնիա), 1861-1862:
«Կեանք և Արուեստ» (Փարիզ), 1935, 1936
«Հայաստանի կոչնակ» (Նյու Յորք), 1957:
«Հայրենիք» (Բոստոն), 1937, 1954-1955:
«Հանդէս ամսօրեայ» (Վիեննա), 1902:
Հովհաննիսյան Ա. (1955), Նալբանդյանը և նրա ժամանակը, հ.1, Երևան, էջ 365:
«Մասիս» (Կ. Պոլիս), 1852, 1857, 1859-1862, թիվ 506:
«Մեղու» (Կ. Պոլիս), 1856, 1860-1862, 1865:
Մինաս Չերազ (1929), Կենսագրական միւսիոններ, Պարիս, էջ 71:
«Միություն» (Զմյուռնիա), 1860:
Մովսիսյան Ֆ. (2018), Միքայել Նալբանդյանի մասոն լինելու հարցի շուրջ: ՎՊՀ միջազգային գիտաժողովի նյութերի ժողովածու, Վանաձոր, էջ 337-384:
Յայտարարութիւն Բարեգործական Ընկերութեան Հայոց (1861), Կ.Պոլիս:
Նալբանդյան. Մ. (1983), Երկերի ժողովածու, հ. 4, Երևան:
«Նոր կեանք» (Լոնդոն), 1899:
Չիլինկիրեան Գ. (1883), Ուղևորութիւն ի Կոստանդնուպոլիս, Զմիւռնիա:
Պալասանեան Ս. (1890), Պատմութիւն հայոց, Կ.Պոլիս:
Պէյլէրեան Ա. (2003), Ազատ որմնադրութեան մուտքը Օսմանեան կայսրութիւն և Պոլսոյ հայկական Սէր օթեակը ԺԹ դարուն// «Հայկազեան հայագիտական հանդես», հատոր ԻԳ, Պէյրութ:
Պէրպէրեան Ա. (1871), Պատմութիւն հայոց, Կ. Պոլիս:
Պօղոսեան հ. Եփրեմ վ. (1967), Պատմութիւն հայ մշակութային ընկերութիւուններու, հ. Ա, Վիէննա:
Սարուխան (1912), Հայկական խնդիրն և Ազգային սահմանադրութիւնը Թուրքիայում 1860-1910, Ա հատոր, Թիֆլիս, էջ 246:
Վարդանեան Յ. (1863), Սահմանադրական ճշմարտութիւններ ու անոնց պարտավորութիւնները, Կ. Պոլիս, էջ 40:
Վրույր [Մ. Մամուրեան] (1872), Հայկական նամականի, Զմյուռնիա, էջ 124:
Փափազեան Ա. (1862), Ազգային Պատմութիւն, Կ. Պոլիս, էջ 190:
Փափազեան Ա. (2002), Թուրքական վավերագրական նյութեր Օսմանյան կայսրության ոչ մահմեդական ժողովուրդների մասին (1839-1915), Երևան, էջ 27-35։
«Փարիզ» (Վիեննա), 1861:
«Փորձ», 1876:
Քեչեան Բ. (1888), Պատմութիւն Ս. Փրկչի հաւանդանոցին Հայոց ի Կոստանդնուպոլիս, Կ. Պոլիս, էջ 90:
Քյոմուրճեան Ե. (1931), Ստամպոլի պատմութիւն, Վիէննա, էջ 568:
Օրմանեան Մ. (1961), Ազգապատում, Գ հատոր, մասն Ա, Պէյրութ, էջ 3880:
Ֆէնէրճեան Ա. (1954), Ազատ որմնադրութիւնը հայոց մէջ// «Հայրենիք» (Բոստոն), հոկտեմբեր, թիվ 10:
Ֆէնէրճեան Ա. (1935), Ազատ որմնադրութիւնը Մօտավոր Արևելքի մէջ// «Կեանք և Արուեստ»:
Ֆէնէրճեան Ա. (1936), Ազատ որմնադրութիւնը Մօտավոր Արևելքի մէջ//«Կեանք և Արուեստ»:
Берберова Н. (1991), Люди и ложи: русские масоны XX столетия. Нью-Йорк, 1986, Москва.
Вейл Ж. (1906), История республиканской партии во Франции с 1814 по 1870 гг. Пер. с фр. Москва.
История XIX века (1938), Под ред. Лависса и Рамбо, т. 3, Москва.
Миллер А. (1994), Мустафа паша Байрактар. М-Л..
Петросян Ю. (1971), Младотурецкое движение, Москва.
Пименова Л. (1992), Идея свободы во французской революций XVIII века// «Новая и новейшая история». № 1, Москва.
Ридли Дж. (2007), Фримасоны. Люди, творящие мировую историю. Пер. с фр., Москва.
Ролен-Жекмен М. (1986), Армения, армяне и трактаты. Положение армян в Турции до вмешательства держав в 1895 году, Москва,
Рубинский Ю. (1976), Масоны во Франции//«Вопросы истории». М., № 9.
Сафрастян Р. (1985), Доктрина османизма в политической жизни Османской империи, Ереван.
Соловьев О. (1992), Масонство далекое и близкое// «Новая и новейшая история». № 4, Москва.
Тальмер М. (1906), Масонство и революция во Франции. «Русский вестник», март, том 302, Москва.
Черняк Е. (1981), Западноевропейское масонство XVIII века. «Вопросы истории», М., 1981, № 12, Москва.
Baylot J. (1968), La voie substituée. Liege.․
Jamgocyan O. (2017), Les Francs-Maçons Arméniens et La Constitution de l' Armenie ottomane Constantinople 1863, Paris.
Mitchel G. (2003), Bulwer Litton: The Rise and Fall of a Victorian Man of Letter. London, New York.
Sommer D. (2015), Freemasonry in the Ottoman Empire: A History of the Fraternity and its Influence in Syria and the Levant. I. B. Tauris, London, New York.
REFERENCES
Azgayin sahmanatrut‘iwn hayots‘, (1860, 1963), G. Polis:
Albōyajjean A. (1910), Azkayin sahmanatrut‘iwně, ir dzakumě ew girarut‘iwně: Əntardzag ōrats‘uyts‘ S. P‘rgch‘jean hivantanots‘i hayots‘, G. Polis:
Albōyajjean A. (1964), Zmiwrnoy dparannjerě// «Patmabanasirakan handjes», 1964, t‘iv 2:
Albōyajjean A. (1927), Minas Ch‘jeraz, Kahirje:
Acharjean H. (2001), Padmut‘iwn hayots‘ nor krakanut‘jean, Pēyrut‘:
Asadur H. (1879), Sahmanatrut‘iwnn ew hay zh’oghovurdě, G. Polis:
Asadur H. (2011), Gosdantnupolsoy hayjerě ew irjents‘ padriark‘njerě, Sdanpul:
Adjenakrut‘iwn Azkayin zh’oghovoy (1865), G.Polis:
Adjenakrut‘iwnk‘ Azkayin zh’oghovots‘ 1860-1870 (1890), G. Polis:
Adom (1914), Azkayin sahmanatrut‘iwně, kidzjer mjer mshaguyt‘i patmut‘jenēn, G. Bolis:
Awjetik‘jean K., Siwrmjeljean Kh., Awkjerjean M. (1979), Nor parakirk‘ Haykazjean ljezui, h. A, JErewan:
«Arshaluys Araradyan» (Zmyurnia), 1846-1848, 1850, 1861:
«Ardzvi Vasburakan» (Van, Varak), 1861:
«Arewmudk‘» (P‘ariz), 1859:
Pjerpjerjean R., Hay masōnnjerě yw Sēr ōt‘jeakě Polsoy mēch// «Hayrjenik‘», 1937, mard, t‘iv 5:
«JErewag» (G. Bolis), 1861:
T‘op‘ch‘jean JE. (1909), JEridasart T‘urk‘ian ew hayjerě: Masn arajin, T‘i flis:
T‘umanjean G. (1906), Padmut‘iwn Arewjeljean khntroy, Lonton:
Kharatyan A. (2010), Arewmtahay sahmanadrakan sharzh’umě: Arewmtahayjeri azgayin sahmanadrut‘yuně// Hayots‘ patmut‘yun, h. 3, girk‘ arajin, JErewan:
« Dzaghik» (Zmyurnia), 1861-1862:
«Gjeank‘ ew Arujest» (P‘ariz), 1935, 1936
«Hayastani koch‘nak» (Nyu York‘), 1957:
«Hayrjenik‘» (Boston), 1937, 1954-1955:
«Hantēs amsōrjeay» (Vijenna), 1902:
Hovhannisyan A. (1955), Nalbandyaně ew nra zh’amanakě, h.1, JErewan, ēj 365:
«Masis» (K. Polis), 1852, 1857, 1859-1862, t‘iv 506:
«Mjeghu» (K. Polis), 1856, 1860-1862, 1865:
Minas Ch‘jeraz (1929), Gjensakragan miwsionnjer, Paris, ēj 71:
«Miut‘yun» (Zmyurnia), 1860:
Movsisyan F. (2018), Mik‘ayjel Nalbandyani mason linjelu harts‘i shurj: VPH mijazgayin gitazh’oghovi nyut‘jeri zh’oghovatsu, Vanadzor, ēj 337-384:
Haydararut‘iwn Barjegortsakan Ənkjerut‘jean Hayots‘ (1861), K.Polis:
Nalbandyan. M. (1983), JErkjeri zh’oghovatsu, h. 4, JErewan:
«Nor kjeank‘» (London), 1899:
Ch‘ilingirjean K. (1883), Ugheworut‘iwn i Gostantnupolis, Zmiwrnia:
Palasanjean S. (1890), Patmut‘iwn hayots‘, G.Polis:
Pēylērjean A. (2003), Azad ormnatrut‘jean mudk‘ě Ōsmanjean kaysrut‘iwn ew Polsoy haykakan Sēr ōt‘jeakě ZH’T‘ tarun// «Haygazjean hayagidagan handjes», hador IG, Pēyrut‘:
Pērpērjean A. (1871), Padmut‘iwn hayots‘, G. Polis:
Pōghosjean h. JEp‘rjem v. (1967), Padmut‘iwn hay mshakut‘ayin ěnkjerut‘iwunnjeru, h. A, Viēnna:
Sarukhan (1912), Haykakan khntirn ew Azgayin sahmanadrut‘iwně T‘urk‘iayum 1860-1910, A hador, T‘i flis, ēj 246:
Vardanjean Y. (1863), Sahmanadrakan jshmartut‘iwnnjer u anonts‘ partavorut‘iwnnjerě, K. Polis, ēj 40:
Vruyr [M. Mamurjean] (1872), Haygagan namakani, Zmyurnia, ēj 124:
P‘ap‘azjean A. (1862), Azkayin Batmut‘iwn, G. Bolis, ēj 190:
P‘ap‘azjean A. (2002), T‘urk‘akan vavjeragrakan nyut‘jer Ōsmanyan kaysrut‘yan och‘ mahmjedakan zh’oghovurdnjeri masin (1839-1915), JErewan, ēj 27-35։
«P‘ariz» (Vijenna), 1861:
«P‘ordz», 1876:
K‘jech‘jean P. (1888), Padmut‘iwn S. P‘rgch‘i hawantanots‘in Hayots‘ i Gosdandnupolis, G. Polis, ēj 90:
K‘yomurjjean JE. (1931), Stamboli batmut‘iwn, Viēnna, ēj 568:
Ōrmanjean M. (1961), Azkabatum, G hator, masn A, Bēyrut‘, ēj 3880:
Fēnērjjean A. (1954), Azad ormnadrut‘iwně hayots‘ mēch// «Hayrjenik‘» (Bosdon), hokdjembjer, t‘iv 10:
Fēnērjjean A. (1935), Azad ormnatrut‘iwně Mōdavor Arewjelk‘i mēch// «Gjeank‘ ew Arujesd»:
Fēnērjjean A. (1936), Azad ormnatrut‘iwně Mōdavor Arewjelk‘i mēch//«Gjeank‘ ew Arujesd»:
Bjeрbjeрova N. (1991), Ljudi i lozhi: рuссkije maсony XX сtoljetija. N’ju-Йoрk, 1986, Moсkva.
Vjeйl ZH. (1906), Iсtoрija рjeсpublikanсkoй paрtii vo Fрancii с 1814 po 1870 gg. Pjeр. с fр. Moсkva.
Iсtoрija XIX vjeka (1938), Pod рjed. Laviссa i Рambo, t. 3, Moсkva.
Milljeр A. (1994), Muсtafa pasha Baйрaktaр. M-L..
Pjetрoсjan JU. (1971), Mladotuрjeckoje dvizhjenije, Moсkva.
Pimjenova L. (1992), Idjeja сvobody vo fрancuzсkoй рjevoljuciй XVIII vjeka// «Novaja i novjeйshaja iсtoрija». № 1, Moсkva.
Рidli Dzh. (2007), Fрimaсony. Ljudi, tvoрjash’ije miрovuju iсtoрiju. Pjeр. с fр., Moсkva.
Рoljen-ZHjekmjen M. (1986), Aрmjenija, aрmjanje i tрaktaty. Polozhjenije aрmjan v Tuрcii do vmjeshatjel’сtva djeрzhav v 1895 godu, Moсkva,
Рubinсkiй JU. (1976), Maсony vo Fрancii//«Vopрoсy iсtoрii». M., № 9.
Сafрaсtjan Р. (1985), Doktрina oсmanizma v politichjeсkoй zhizni Oсmanсkoй impjeрii, JEрjevan.
Сolov’jev O. (1992), Maсonсtvo daljekoje i blizkoje// «Novaja i novjeйshaja iсtoрija». № 4, Moсkva.
Tal’mjeр M. (1906), Maсonсtvo i рjevoljucija vo Fрancii. «Рuссkiй vjeсtnik», maрt, tom 302, Moсkva.
CHjeрnjak JE. (1981), Zapadnojevрopjeйсkoje maсonсtvo XVIII vjeka. «Vopрoсy iсtoрii», M., 1981, № 12, Moсkva.
Baylot J. (1968), La voie substituée. Liege.․
Jamgocyan O. (2017), Les Francs-Maçons Arméniens et La Constitution de l' Armenie ottomane Constantinople 1863, Paris.
Mitchel G. (2003), Bulwer Litton: The Rise and Fall of a Victorian Man of Letter. London, New York.
Sommer D. (2015), Freemasonry in the Ottoman Empire: A History of the Fraternity and its Influence in Syria and the Levant. I. B. Tauris, London, New York.
Downloads
Published
Issue
Section
License
Copyright (c) 2022 Feliqs Movsisyan
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
