ՀՀ Վանանդի (Կարսի) նահանգի հայաթափումը 1920-1921 թթ․
DOI:
https://doi.org/10.46991/hc.2022.18.2.83Keywords:
Կարս, Վանանդի նահանգ, Շիրակի նահանգ, Ալեքսանդրապոլի գավառ, Ղարաքիլիսայի գավառ, վերաբնակեցում, կոտորածներ, գաղթականներ, որբեր, քեմալականներAbstract
Վանանդի նահանգը Հայաստանի նորանկախ հանրապետության կենսական նշանակության նահանգներից մեկն էր։ 1920 թ․ քեմալական արշավանքը ողբերգական եղավ նահանգի հայ բնակչության համար։ Նոր վերաբնակեցված նահանգում թուրքական զորքերի կողմից կոտորվեցին տասնյակ հազարավոր խաղաղ հայ բնակիչներ, այդ թվում՝ ցեղասպանությունից փրկված արևմտահայեր։ Նահանգի հայ բնակչության մի մասը գերեվարվեց և ոչնչացվեց՝ Օսմանյան կայսրության խորքերում։ Քեմալականների վարած հայաջինջ քաղաքականության հետևանքով, թուրքական բանակի հալածանքների ու ֆիզիկական ոչնչացման սպառնալիքի տակ հայության բեկորները հարկադրված լքեցին իրենց հայրենի բնակավայրերը, մի մասը հաստատվելով Հայաստանի այլ շրջաններում, մի մասը օտարության մեջ։ Սոցիալ-տնտեսական դժվարին պայմաններում՝ Կարսի նահանգում հաստատված բնակչությունը նորից տարագրվեց՝ հանդիպելով նոր աղետների, կոտորվելով Շիրակի նահանգում, սովամահ լինելով հայրենի եզերքից հեռու։ Վանանդի նահանգի կոտորածները հայ բնակչության բռնաճնշումներն ու տեղահանությունը Հայոց ցեղասպանության հետևողական շարունակությունն էր, որ իրականացվում էր թուրքական իշխանությունների կողմից։
References
Archive
A) National Archives of Armenia (hereafter: NAA)
Fund 57, inv. 3, file 312, sheets 3, 4,10,11, 12։
Fund 114, inv. 1, file 134; inv. 2, file 27, թ․ 86; file 33, sheet 49.
Fund 131, inv․1, file 18, sheet 2.
Fund 200, inv. 1, file 602, sheet 80.
Fund 201, inv. 2, file 636, sheets 5,6։
Fund 205, inv. 1, file 689, sheet 19։
Fund 205, inv. 1, file 799, 1st part, թ․35, 37, 38, 43, 44, 52, 57, 58, 59, 60, 190, 191։
Fund 205, inv. 1, file 799, 2nd part, sheets 209, 211, 238, 273,293, 295, 296, 323, 328, 329, 341, 402.
Fund 205, inv. 1, file 800, sheet 28.
Fund 205, inv. 1, file 801, 1st part, sheets 5, 20, 33, 54.
Fund 205, inv. 1, file 801, 2nd part, sheets 168, 171.
B) Armenian Genocide Museum-Institute, Museum Funds (Henceforth: AGMI)
Fund, section 1, fund v. 1375; section 8, fund v. 38; fund v. 42; fund v. 103; fundհ․ 173; fundհ․275.
p’akhstakanner Alek’sandrapol hasats, (1920), K․ Polis, Zh’oghovrdi dzajn,, t’iv 667, ej 3.
Alek’sandryan A. (1986), Kars 1920-21, Yerevan, hrat․ «Hayasatan», 124 ej. (in Armenian)
Azat, ankakh yev miats’yal Hayastani verjin orery, hatvats Anhayt groghi oragrits’, khmb. S. Harut’yunyan, «Depi yerkir» matenashar, t’iv 9, Yerevan, 1993: //http://armenianhouse.org/armenia-diary/igdir-vardanlu.html// ditum 19.02.2020. (in Armenian)
Babalean A․ (1923), Karsi ankumy, Boston, «Hayrenik’ amsagir», t’iv 12, ej 52-68. (in Armenian)
Georg tsarray K’ristosi yev anhasaneli kamok’n Astutsoy yepiskoposapet yev kat’voghikos Amenayn Hayots’ tsayragoyn patriark’ hamazgakan nakhametsar at’vorroy Araratean Arrak’elakan mayr yekeghets’woy Srboy Kat’ughike Ejmiatsni, Ejmiatsin (1920), t’iv 12, ej 177-180. (in Armenian)
Hakhoyan V․ (2022), Karsi hayut’yan kotoratsy 1920-1921 t’t’․, Yerevan, «Hayagitut’yan harts’er», t’iv 1, ej 109-125. (in Armenian)
Hakobyan T’․, Melik’-Bakhshyan S․, Barseghyan H․ (1986-2001), Hayastani yev harakits’ shrjanneri teghanunneri barraran,Yerevani hamalsarani hratarakch’ut’yun, Yerevan. (in Armenian)
Harut’yunyan B․ (2012), Arevmtahay gaght’akanut’yuny yev hay vorbery Hayastani hanrapetut’yunum (1919-1920 t’t’․), Hayastani patmut’yan atlas, G mas, Yerevan, MANMAR, ej 24. (in Armenian)
Hayastani azgayin atlas (2008), hator B, Yerevan, «Geodeziayi yev k’artezagrut’yan kentron» POAK, Tigran Mets, 264 ej. (in Armenian)
Hayastani nahangneri nor bazhanumy (1920) Yerevan, Yaṛaj, t’iv 126, ej 2. (in Armenian)
Hayk․ akakhut’iwny p’rkelu hamar Hayastani zhoghovurdy p’rkenk’, Zhoghovurdi dzayny zhamanak (1920), K․ Polis, t’iv 664, ej 2. (in Armenian)
Haykakan harts’ hanragitaran (1996), Yerevan, 528 ej. (in Armenian)
Haykakan keank’, P’akhstakanner, (1920), K․ Polis, Zh’oghovrdi dzajn, t’iv 645, ej 2. (in Armenian)
Hayut’ean vichaky Alek’sandrapoli yev Karsi mej (1921), K․ Polis, Zh’oghovrdi dzajn, t’iv 695, ej 3. (in Armenian)
Hazarawor hay p’akhstakanner k’apastanin Vrastan (1920), K․ Polis, Zh’oghovrdi dzajn,, t’iv 667, ej 3. (in Armenian)
«Karsi marz» k’artez, HH karravarut’yann arrynt’er ansharzh guyk’i kadastri petakan komite «Geodezia yev k’artezagrut’yun» POAK, «GEOK’ART» POAK 2015 t’. (in Armenian)
Nersesyan N․ (2018), Vorbak’aghak’y, hrat․ «Zangak-97», Yerevan, 652 ej. (in Armenian)
Nersisyan M․ (2005), Hayots’ ts’eghaspanut’yan anherk’eli p’astat’ght’er, Yerevan, hrat․ HH GAA «Gitut’yun», 336 ej. (in Armenian)
Nersisyan M․, Sahakyan RR․ (1991), Hayeri ts’eghaspanut’yuny Osmanyan kaysrut’yunum, P’astat’ght’eri yev nyut’eri zhoghovatsu, Yerevan, hrat․ «Hayastan», 758 ej. (in Armenian)
Petrosyan G․ (2004), Karsi khndiry yev nra shurj tsavalvats payk’ary (1918t’․ dektember-1919t’․ april), «Banber Yerevani hamalsarani», 3 (114), Yerevan, ej 22-35. (in Armenian)
Sardaryan K․ (1990), Hamashkharhayin heghap’vokhut’yan arevelyan khach’merukum, Yerevan, «Garun», t’iv 4, ej 16-45. (in Armenian)
T’urk’ery ky jarden hayery yev ky koghopten anonts’ stats’uatsk’y (1920) K․ Polis, Zh’oghovrdi dzajn, t’iv 687, ej 3. (in Armenian)
Yerevan hasats nor p’akhystakanneri vichaky (1920), Yerevan, Yaṛaj, t’iv 249, ej 2. (in Armenian)
Yesayean A․ (1921), Gharsi ariwnot orery, Yerevan, «Komunist», t’iv 47, ej 2. (in Armenian)
Yovsep’ean G. (1982), Keank’is amenadzhbakht ory yev yerjankut’eans ropen, TPARAN KAT’VOGHIKOSUT’EAN HAYOTS’ METSI TANN KILIKIOY, Ant’ilias-Libanan, 47 ej. (in Armenian)
Downloads
Published
Issue
Section
License
Copyright (c) 2022 Վազգեն Հախոյան
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
